Kosmogeodezik va geofizik usullar bo‘yicha Tovoqsoy poligoni va unga yondosh hududlar seysmoaktiv zonalarining geodinamik modeli
Ushbu dissertatsiya avtoreferati O'zbekiston Milliy universiteti huzuridagi Seysmologiya instituti tomonidan tayyorlangan tadqiqot hisoblanadi. Unda Tovoqsoy poligoni va unga yondosh hududlarning seysmik faol zonalarining geodinamik modeli, kosmogodezik va geofizik usullar yordamida tuzilganligi haqida ma'lumot beriladi. Tadqiqotning asosiy maqsadi ushbu hududlarning seysmik xavfini aniqlash va zamonaviy geodinamik modelini yaratishdan iborat. Tadqiqotda yer qobig'ining gorizontal va vertikal harakatlarini aniqlash uchun zamonaviy usullardan foydalanilgan, jumladan radarli interferometriya va GNSS texnologiyalari.
Asosiy mavzular
- Tadqiqotning dolzarbligi va zarurati: Jahon amaliyotida tabiiy va texnogen ofatlardan himoyalanish, zilziladan ko'riladigan talafotlarni kamaytirish, aholi va hududlarni seysmik xavfini baholash bugungi kunda dolzarb ahamiyat kasb etadi. Geologik-geofizik, kosmogeodezik tadqiqotlar orqali yer yoriqlari bilan chegaralangan bloklarning yoʻnalishlarini aniqlash, yer qobig'ining kuchlanganlik-deformatsion holatini baholash hamda ularning zamonaviy seysmiklik bilan bogʻliqligini oʻrganish zamonaviy geodinamik holatni modellashtirishga, zilzila tabiatini chuqur oʻrganishga imkon beradi.
- Tadqiqotning obyekti va predmeti: Tadqiqot obyekti sifatida Tovoqsoy geodinamik poligoni va unga yondosh hududlar yer qobig'i olingan. Tadqiqot predmeti seysmik faol hududlar yer qobig'ida kechayotgan geodinamik jarayonlar hamda tektonik kuchlar ta'sirida yuzaga keluvchi zamonaviy gorizontal va vertikal harakatlar tashkil etilgan.
- Tadqiqot usullari va ilmiy yangiligi: Dissertatsiya ishini bajarishda radiolokatsion kosmik tasvirlarni SNAP dasturida qayta ishlash usuli, GNSS o'lchov ma'lumotlarini GAMIT-GLOBK dasturida qayta ishlash va tahlil qilish usullari, geofizikaning magnitometriya va gravimetriya usullari orqali olingan ma'lumotlarga ishlov berish hamda aniqlangan anomaliyalarni talqin qilish usullaridan foydalanilgan. Tadqiqotning ilmiy yangiligi zamonaviy radarli interferometriya va geomorfologik usullari orqali olingan ma'lumotlarni tahlil qilish asosida tadqiqot hududidan o'tgan yer yoriqlari ajratilganligi, radarli interferometriya va GNSS usullari oʻlchov natijalari orqali Tovoqsoy geodinamik poligoni yer qobig'ining zamonaviy vertikal va gorizontal harakatlari aniqlanganligi, ilk bor Oʻzbekiston sharoitida kosmik tasvirlarni radarli interferometriya usuli orqali deshifrovkalash natijasida sodir boʻlgan zilzila kuchi qiyosiy baholanganligi va Chotqol-Qurama hududi yer qobig'ining uch oʻlchamli zamonaviy geodinamik modeli yaratilganligidir.
- Tadqiqotning amaliy natijalari va joriy qilinishi: Tadqiqotning amaliy natijalari GNSS kuzatuvlar orqali Tovoqsoy geodinamik poligoni yer qobig'ining tayanch punktlarining zamonaviy gorizontal va vertikal harakatlari baholanganligi, tadqiqot hududi yer qobig'ining zamonaviy harakatlarini tahlil qilish natijasida relyefdagi siljishlar aniqlanganligi hamda Chotqol-Qurama hududi seysmik faol zonalarining uch o'lchamli geodinamik modeli ishlab chiqilganligidir. Tadqiqot natijalari Geologiya fanlari universiteti "Mineral resurslar instituti" DMning amaliyotiga joriy qilingan.
- Xulosa: Dissertatsiya natijalariga koʻra, Chotqol-Qurama hududining 3D geodinamik modeli yaratilgan. Ushbu modelda yer yoriqlari vertikal holatda emas, balki ma'lum bir burchak ostida yotganligi aniqlangan. Tadqiqot hududining zamonaviy geodinamik holatini baholash va yer qobig'ining zamonaviy harakatlarini tizimli monitoring qilishga xizmat qiladi. Radarli interferometriya usuli orqali Tovoqsoy hududining zamonaviy geodinamik harakatlari aniqlangan va GNSS o'lchov natijalari bilan taqqoslama tahlil qilingan. Shuningdek, radarli interferometriya usuli yordamida sodir boʻlgan zilzila kuchi qiyosiy baholangan.