Натрийли туз конлари ва саноат чиқиндиларини комплекс қайта ишлаш технологиясини ишлаб чиқиш

Ushbu doktorlik dissertatsiyasi «Қўнғирот сода заводи» ва «UzKorGas Chemical» корхоналарининг чиқиндиларини қайта ишлаш орқали янги, самарали ва экологик тоза технологияларни ишлаб чиқишга бағишланган. Асосий мақсад – натрийли туз конларидан олинган хомашё ва саноат чиқиндиларини комплекс қайта ишлаш йўли билан магнезиал алба, натрий бикарбонати (трона) ва кальцинирланган сода каби маҳсулотлар ишлаб чиқариш технологиясини такомиллаштириш. Тадқиқот давомида натрийли туз рапасини сулфат ва магний ионларидан тозалаш, уларни қайта ишлашнинг янги усулларини ишлаб чиқиш, шунингдек, бу жараёнларнинг технологик параметрларини аниқлаш ва такомиллаштиришга алоҳида эътибор қаратилган. Ишда турли хил моддаларнинг ўзаро таъсири, уларнинг эрувчанлик изотермалари, кимёвий реакциялар ва технологик жараёнларни ўрганиш учун замонавий усуллардан фойдаланилган. Илмий янгилик сифатида бир нечта муҳим натижалар келтирилган, жумладан, рапани икки босқичли тозалаш усули, оптимал нисбатларни аниқлаш, гетероген фазавий мувозанат бўйича янги маълумотлар олиш ва амалий натижалар сифатида янги технологияларни яратиш ва уларни синовдан ўтказиш киради. Тадқиқот натижалари республиканинг кимё саноати учун катта иқтисодий ва экологик аҳамиятга эга эканлиги, энергия тежамкорлиги ва чиқиндиларни камайтириш имкониятларини кенгайтириши таъкидланган.

Asosiy mavzular

Диссертациянинг долзарблиги ва зарурати: Жаҳон миқёсида ишлаб чиқариладиган калцинацияланган соданинг кенг қўлланилиши, уни ишлаб чиқаришда маҳсулот унумдорлигини ошириш, оралиқ маҳсулотлар турларини кўпайтириш ва саноат чиқиндиларини қайта ишлаш муҳимлиги асослаб берилган. Республикада мавжуд хомашё асосида сода ишлаб чиқариш корхоналари фаолиятини яхшилаш, янги хомашё захираларини яратиш ва чиқиндиларни қайта ишлаш зарурлиги таъкидланган. Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегиясида маҳаллий тармоқларнинг экспорт салоҳиятини ривожлантириш вазифалари белгилаб берилганлиги, бу борада Барсакелмес натрийли туз конлари ва саноат чиқиндиларини комплекс қайта ишлаш технологиясини ишлаб чиқиш муҳим аҳамият касб этиши айтилади.
Тадқиқотнинг мақсади: Барсакелмес кони натрийли тузлари, сода ва газни қайта ишлаш саноати чиқиндилари асосида магнезиал алба ва содали сув маҳсулотларини олишнинг комплекс қайта ишланган технологиясини ишлаб чиқиш.
Тадқиқотнинг вазифалари: Мавсумга қараб Барсакелмес конидан натрий тузли намокобнинг кимёвий таркибининг ўзгариш қонуниятини аниқлаш; Сода ишлаб чиқариш чиқиндиси (дистиллер суюқлиги), натрий карбонати, натрий гидроксиди ва оҳак сути билан сулфатсизлантириш, кейинчалик магнийсизлантириш жараёнларини ўрганиш; Намокобни дистиллер суюқлиги билан тозалаш ва магнийни чўктиришда ҳосил бўлган суспензиянинг реологик ҳоссалари ва минералогик таркибини аниқлаш; Na2CO3-NaHCO3-CO2-H2O тизимини назарий таҳлил қилиш, трона ва натрий гидрокарбонат ишлаб чиқариш технологик кўрсаткичларнинг ўзгаришларини аниқлаш; Газ фазали усулда ҳосил бўлган филтр суюқлигидан тозаланган натрий гидрокарбонат олиш жараёнини ўрганиш; Технологик босқичларда ҳосил бўлган маҳсулотларни замонавий физик-кимёвий таҳлил усулларини қўллаш орқали минералогик таркибларини аниқлаш; Лаборатория модел қурилмасида дистиллаш суюқлиги ва натрий карбонат ёрдамида намокобдан тозаланган туз эритмаси ва магнийли алба ишлаб чиқаришни синовдан ўтказиш; Карбонат ангидридли чиқиндиси билан сода эритмасини карбонизациялаш орқали трона ва натрий бикарбонат ишлаб чиқаришнинг комбинацияланган технологиясини лаборатория моделида синовдан ўтказиш; Натрий тузи конлари намокоби, сода ва газни қайта ишлаш саноатининг чиқиндиларини комплекс қайта ишлаш бўйича ишлаб чиқилган технологияни техник-иқтисодий баҳолаш.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги: Тўрт компонентли системанинг ўзаро таъсирининг назарий таҳлилига асосланиб, Барсакелмес кони намокобини дистиллер суюқлиги иштирокида тозалаш усули бўйича янги маълумотлар олинган; Сода ишлаб чиқаришда ҳосил бўладиган дистиллер суюқлиги ва намокобдан фойдаланишнинг оптимал нисбатлари аниқланган; Na2CO3-NaHCO3-CO2-H2O тизимидаги гетероген фазавий мувозанат бўйича янги маълумотлар олинган; Натрийли туз конлари, кальцинирланган сода ва газни қайта ишлаш саноати чиқиндилари асосида газ-суюқлик усули орқали магнезиал алба, сесквикарбонат ва тозаланган натрий гидрокарбонат олишнинг илмий асослари яратилган ҳамда комплекс технологияси ишлаб чиқилган.
Тадқиқотнинг амалий натижалари: Магнийли қўшимчани олиш учун натрий тузи конларининг намокобини тозалаш технологияси ишлаб чиқилган; Газ чиқиндисидан фойдаланган ҳолда натрий сесквикарбонат ишлаб чиқаришдаги филтр суюқлигидан тозаланган натрий бикарбонат ишлаб чиқариш технологияси яратилган; Натрий тузи конлари намокоби, калцинацияланган сода ва газни қайта ишлаш саноати чиқиндилари асосида магний албаси, натрий сесквикарбонат ва тозаланган бикарбонат ишлаб чиқаришнинг комбинацияланган технологияси ишлаб чиқилган.
Иқтисодий самарадорлик: Республикада натрий сесквикарбонат ишлаб чиқаришни ташкил қилишда 1 тонна учун ўртача 100 АҚШ доллари тежалади. Натрий хлоридларни ташиш учун транспорт харажатларини 44,10% га камайтиради ва технологик сувни 78,69% га таъминлайди, натижада йиллик тежаш 10 млрд.сумдан ортиқ. Магнезиал қўшимчалар ишлаб чиқариш орқали қўшимча 6,351 млрд.сум даромад олиш имконияти яратилади.