Sintaktik gap bo’laklariga xos ayrim xususiyatlar
Mazkur kitob o'zbek tilshunosligida sintaktik birliklar, xususan gap bo'laklarining tuzilishi, ularning nutqiy ifodasi va gap qurilishidagi o'rni kabi dolzarb masalalarni nazariy jihatdan o'rganishga bag'ishlangan. Asosan sodda gaplardagi gap bo'laklarining valentlik xususiyatlari, kengayish imkoniyatlari va gap qurilishidagi aloqadorlik masalalari yangicha yondashuvlar asosida tahlil qilingan.
Asosiy mavzular
- Gapdagi sintaktik bo'laklarning tahlili: Bu mavzu gapning elementlarga ajratish usullarini, komponentlarni tahlil qilish va sintaktik aloqalarni aniqlashning ahamiyatini yoritadi. Shuningdek, gapdagi so'z birikmalarining o'zaro munosabatlari va aloqa turlari (predikativ, predikativ bo'lmagan) masalalari ko'rib chiqiladi.
- Aniqlovchi gap bo'lagining yoyiq turlari: Mazkur mavzuda aniqlovchilarning yoyiq turlari, xususan sifatdosh oborotlar orqali ifodalangan aniqlovchilarning ergash gap yoki yoyiq aniqlovchi ekanligi masalasi tahlil qilinadi. Shuningdek, ularni rus tiliga tarjima qilishdagi muammolar yoritilgan.
- Tuzilishiga ko'ra gap bo'laklarini turlarga ajratish: Bu mavzu gap bo'laklarini tuzilishiga ko'ra (sodda, qo'shma, murakkab) turlarga ajratish masalasini o'rganadi. Kesimlarning tuzilish jihatdan turlarga ajratilishi va ularning nomlanishi haqidagi turli qarashlar tahlil qilinadi.
- Gap qurilishida aniqlovchi va to'ldiruvchi: Aniqlovchi va to'ldiruvchining gap qurilishidagi o'rni, ularning bog'lanish imkoniyatlari, funktsional va nofunktsional xususiyatlari ko'rib chiqiladi. To'ldiruvchilarning aniqlovchilar bilan tenglashtirilishi masalasiga ham oydinlik kiritiladi.
- [WRm] – ixcham gap qolipi va kengaytiruvchilar munosabati: Sintaksisning nisbatan turg'unligi, gap qurilishidagi barqarorlik masalalari muhokama qilinadi. Kengaytiriluvchi va kengaytiruvchilar tushunchalari, ularning nutqiy voqelanishi va bir-biriga munosabati yoritiladi.
- O'zbek tilida determinant gap bo'lagi haqida: Determinant gap bo'laklarining xususiyatlari, turlari va gap qurilishidagi o'rni tahlil qilinadi. Ularning predikativ guruhga munosabati va boshqa gap bo'laklaridan farqi ko'rsatiladi.
- Sodda yig'iq gapdagi bo'laklarning nutqiy voqelanishi: Sodda yig'iq gaplardagi gap bo'laklarining ifodalanish shakllari (ot, fe'l, sifat, olmosh va h.k.) va ularning sintaktik vazifalari ko'rib chiqiladi. Shuningdek, kesimlik shakllantirish vazifalari tahlil qilinadi.
- Gap bo'laklarining amaliy va noamaliy mavqei xususida: Gap bo'laklarining funksiyasi, pozitsiyasi va noamaliy mavqei kabi tushunchalar sistema-struktur nuqtai nazardan yoritiladi. Gap bo'laklarining shakliy va mazmuniy tomonlari, ularning o'zaro munosabatlari va gap qurilishidagi ahamiyati ko'rsatib o'tiladi.