«Основы русской пунктуации»

Ushbu kitob rus tilida so'zlashuvchi tilshunoslik talabalari va o'qituvchilari uchun mo'ljallangan rus punktuatsiyasi bo'yicha ma'ruzalar kursidir. Unda punktuatsiyaning nazariy asoslari, uning tizimi va asosiy prinsiplari, shuningdek, murakkab sintaktik konstruksiyalarda tinish belgilarini qo'llash qoidalari ko'rib chiqiladi. Qo'llanmada turli xil tinish belgilarining funktsiyalari, jumladan, tire, ko'p nuqta va boshqalar batafsil tahlil qilinadi. Nazariy material testlar va adabiyotlar ro'yxati bilan mustahkamlanadi.

Asosiy mavzular

Punktuatsiya tushunchasi. Uning tizimi: Punktuatsiyaning ahamiyati, tizimlilik mohiyati va asosiy prinsiplari ko'rib chiqiladi. Matnni idrok etishdagi tinish belgilarining roli, ularning ma'nosi va grammatik aloqalarni ifodalashdagi ahamiyati tahlil qilinadi. Punktuatsiyaning yozma nutqni ajratish, mazmuniy, strukturaviy va intonatsion jihatlarni ko'rsatish vositasi sifatidagi vazifasi ochib beriladi. Punktuatsiyaning ijtimoiy hodisa ekanligi, yozuvchi va o'quvchining bir xil koddan foydalanishi zarurligi ta'kidlanadi.
Punktuatsiya va til me'yori: Punktuatsiya to'g'riligi tushunchasi, punktuatsiya me'yorining barqarorligi va punktuatsion xatoliklarning sabablari tahlil qilinadi. Punktuatsiya me'yorining til me'yori bilan bog'liqligi, uning barqarorlik, umumiylik, majburiylik, an'anaviylik va odatiylik kabi xususiyatlari ko'rsatiladi. Punktuatsiyaning til o'zgarishlariga moslashuvi, strukturaviy-semantik tashkilotga ta'siri o'rganiladi. Punktuatsiyaning yozuvchining niyatini to'g'ri ifodalashdagi roli ta'kidlanadi.
Ajratilgan va ajratilmagan aniqlovchilar: Ajratilgan aniqlovchilarning belgilari, ularning ma'nosi va intonatsiyasi bilan bog'liqligi ko'rib chiqiladi. Ajratilgan aniqlovchilarning qo'shimcha xabar elementi sifatida, predikativ munosabatlar orqali ifodalanishi tahlil qilinadi. Ajratilgan aniqlovchilarning kesimga aylanishi mumkinligi ko'rsatiladi. Kelishilgan yakka aniqlovchilarning va aniqlovchi oborotlarning gapdagi o'rni va ma'nosiga qarab ajratilishi yoki ajratilmasligi qoidalari keltiriladi.
Tirening funktsiyalari: Tirening ega va kesim orasida, to'liqsiz gaplarda, bog'lovchi va ajratuvchi vazifalari o'rganiladi. Ega va kesimning ifodalanish usullariga qarab tirening qo'llanilishi qoidalari keltiriladi. Tirening ta'kidlash, ajratish va tuzilish maqsadlarida ishlatilishi ko'rib chiqiladi. Tirening ma'no munosabatlarini ifodalashdagi roli, jumladan, sabab, natija, taqqoslash va boshqa munosabatlar tahlil qilinadi.
Koʻp nuqtaning funktsiyalari: Koʻp nuqtaning gap boshida, oʻrtasida va iqtiboslarda qoʻllanilishi qoidalari koʻrib chiqiladi. Koʻp nuqtaning maʼno jihatdan uzilish, fikrni tugallamaslik, hayajonni ifodalash va boshqa maqsadlarda ishlatilishi tahlil qilinadi. Koʻp nuqtaning dialoglarda va badiiy matnlarda qoʻllanilish xususiyatlari ochib beriladi. Koʻp nuqtaning iqtiboslarda qisqartirishni koʻrsatishdagi vazifasi taʼkidlanadi.
Murakkab gaplarda tinish belgilari: Qo'shma, ergash gapli va bog'lovchisiz murakkab gaplarda tinish belgilarining qo'llanilishi qoidalari o'rganiladi. Bog'lovchi vositalarning turiga qarab tinish belgilarining tanlanishi, qismlar orasidagi ma'no munosabatlari va tuzilish xususiyatlari tahlil qilinadi. Murakkab gaplarning tarkibiy qismlariga qarab tinish belgilarining qo'llanilishidagi o'zgarishlar ko'rib chiqiladi. Ba'zi bir murakkab gap turlarida tire va ikki nuqtaning qo'llanilishidagi o'ziga xosliklar ochib beriladi.
To'g'ri nutq va iqtiboslarda punktuatsiya: To'g'ri nutqni shakllantirish usullari, jumladan, abzats bilan ajratish va tirnoq ichiga olish usullari ko'rib chiqiladi. To'g'ri nutqdan keyin va oldin muallif so'zlarining joylashuviga qarab tinish belgilarini qo'llash qoidalari keltiriladi. Iqtiboslarni shakllantirish qoidalari, iqtiboslardagi tushirib qoldirilgan joylarni ko'rsatish usullari tahlil qilinadi. To'g'ri nutqning muallif gapiga bevosita qo'shilishi holatlari ochib beriladi.
Tinish belgilarining kombinatsiyasi: So'roq va undov belgilarining, ko'p nuqta bilan qo'shilishi holatlari, shuningdek, tire va vergul kombinatsiyasi o'rganiladi. Qavslar bilan turli tinish belgilarining qo'shilishi qoidalari keltiriladi. Mualliflik punktuatsiyasi tushunchasi ko'rib chiqiladi, kontekstual va uslubiy jihatlar bilan bog'liq bo'lgan o'ziga xosliklar tahlil qilinadi. Yozuvchining uslubiy maqsadlariga mos ravishda tinish belgilarini tanlashdagi erkinligi ta'kidlanadi.