Фонетиканың объектiсi мен салалары
Kitob fonetika, xususan, qozogʻ tili fonetikasining asosiy vazifalari, shakllanish tarixi, tadqiqot sohalari va fonologiya kabi muhim aspektlarini oʻrganadi. Unda fonetikaning fiziologik, eksperimental, qiyosiy va tarixiy jihatlari tahlil etiladi. Shuningdek, kitob til birliklari boʻlgan fonema, uning akustik xususiyatlari, nutq organlarining roli va tovushlarning hosil boʻlish jarayonlariga ham bagʻishlangan.
Asosiy mavzular
- Fonetikaning ob'ekti va sohalari: Fonetikaning asosiy vazifalari va maqsadlari, fan sifatida shakllanishi, tadqiqot sohalari va xulosalar keltirilgan. Adabiyotlar roʻyxati berilgan.
- Fonetika: Fonetika atamasining ta'rifi, uning tilshunoslikdagi oʻrni va boshqa boʻlimlardan farqi, fonetikaning asosiy vazifasi tilning tovush tizimini oʻrganish ekanligi ta'kidlangan. Ba'zi tilshunoslarning fonetikaga oid fikrlari ham keltirilgan.
- Fonetikaning tadqiqot sohalari: Fiziologik, eksperimental, qiyosiy va tarixiy fonetika kabi sohalar batafsil yoritilgan. Ularning har biri tovushlarning artikulyatsiyasi, akustikasi, eksperimental tadqiqi va turli tillardagi qiyosiy tahlili bilan bogʻliq ekanligi tushuntirilgan.
- Fonetika va fonologiya: Fonetika va fonologiya oʻrtasidagi farqlar koʻrsatilgan. Fonema, fonologiya va ularning oʻrni, ahamiyati, ta’rifi kabi tushunchalar izohlangan.
- Tovushlarning akustik xususiyatlari: Tovushlarning akustik xususiyatlari, artikulyatsion xususiyatlari, nutq organlarining tuzilishi va funksiyalari haqida ma'lumot berilgan. Tovush kuchining tebranish chastotasiga bogʻliqligi, nutq apparatining asosiy qismlari (nafas olish organlari, tomoq, ogʻiz boʻshligʻi va burun boʻshligʻi) va ularning nutqdagi roli tasvirlangan.
- Tovushlarning hosil bo'lishi: Tovushlarning hosil boʻlish jarayoni vibratsiyalar natijasida yuzaga kelishi, tovushning ritmi, kuchi va ohangi haqida ma'lumot berilgan.
- Grafika, orfografiya, orfoepiya: Grafika, orfografiya va orfoepiya fanlarining ta'riflari va ularning o'ziga xos xususiyatlari bayon etilgan. Ularning yozuv, imlo va talaffuz qoidalarini o'rganishdagi ahamiyati haqida ma'lumotlar keltirilgan.
- Unlilar va undoshlar: Unli va undosh tovushlarning artikulyatsion va akustik xususiyatlari, ularning o'zaro farqlari, turlari (labial, til orqa, til oldi va h.k.) haqida ma'lumotlar keltirilgan.
- Assimilyatsiya: Assimilyatsiya hodisasi, uning turlari (progressiv, regressiv), tovushlarning moslashuvi va o'zgarishi, tovush tushishi (sinkopa) va tovush orttirilishi (proteza) kabi fonetik jarayonlar haqida so'z yuritiladi.