Панж дарёсининг ирмоқларининг тўйиниш манбалари
Ushbu maqolada Panj daryosining irmoqlari, xususan Pomir daryosi, Oqsuv, Bartang, Murg'ob va Qizilsuv daryolarining suv manbalari, miqdoriy ko'rsatkichlari va geografik joylashuvi haqida ma'lumot berilgan. Maqolada daryolarning boshlanish nuqtalari, muzliklar va qorlarning erishi natijasida hosil bo'ladigan suvlar, daryo vodiylarining tuzilishi va ularning o'zgarishi, shuningdek, daryolarning o'rtacha suv sarfi va oqim rejimi kabi masalalar ko'rib chiqiladi. Bundan tashqari, Panj daryosining irmoqlariga tegishli miqdoriy ko'rsatkichlar jadval ko'rinishida keltirilgan.
Asosiy mavzular
- Pomir daryosi: Pomir daryosi Panj daryosining irmoği bo'lib, Zorko'l ko'lidan boshlanadi. Uning asosiy manbai Qorajilg'a daryosi bo'lib, Vohon tizmasidagi vodiylik muzliklardan suv oladi. Muzlikning quyi chegarasi 4500 m balandlikda joylashgan, qor chegarasi esa 5039 m dan o'tadi. Qorajilg'a vodiysida 5 ta mayda vodiylik muzliklari ham mavjud.
- G'unt daryosi: G'unt daryosi Janubiy Alichur tog' tizmasidagi muzliklar va doimiy qor suvlaridan to'yinadi. Daryo asosan Alichur tizmasidan oqib tushuvchi soylar va jilg'alardan hosil bo'ladi. Yuqori qismida Alichur daryosi nomi bilan oqadi va 75 km masofa davomida botqoqlik va kichik ko'llarga ega bo'lgan keng vodiydan o'tib, Yashilko'lga quyiladi.
- Janubiy Alichur tizmasi muzliklari: Janubiy Alichur tizmasi kenglik bo'ylab g'arbda Shohdara daryosining yuqori manbaidan sharqda Istik daryosigacha cho'zilgan. Tizma ikki qismga bo'linadi: muzliklar kam bo'lgan g'arbiy qism va muzliklar ko'p bo'lgan sharqiy qism. Vodiy muzliklarining asosiy qismi 5400 m dan yuqori joylashgan.
- Bartang daryosi (Oqsuv): Bartang daryosi Panj daryosining eng yirik irmoği bo'lib, Afg'oniston hududida Oqsuv nomi bilan boshlanadi. Oqsuv daryosi ikki irmoqdan tashkil topgan: o'ng irmoği Sariko'l tizmasidagi muzliklardan, chap irmoği esa Vohon tizmasidagi muzliklardan to'yinadi. Murg'ob shahri yaqinida Oqsuv daryosiga Muzko'l tizmasidagi Janubiy Oqbaytal irmoği kelib quyiladi.
- Murg'ob daryosi: Murg'ob daryosi Qorasuv irmoğining quyilish joyiga qadar keng vodiida oqadi. Qorasuv irmoği quyilgach daryo vodiisi toraya boshlaydi. Agalhar irmoği quyilgan joydan boshlab Murg'ob daryosi ayrim joylarda chuqur tor vodiida oqadi. Bo'zter va Toshquruq irmoqlari quyilgach, Murg'ob Sarez ko'liga quyiladi. Ko'ldan chiqqach, daryo bir necha kilometr masofada keng vodiida oqib, so'ngra tor tangilarga kiradi.
- Yazg'ulom daryosi: Yazg'ulom daryosi Panj daryosining uncha katta bo'lmagan irmoqlaridan biri bo'lib, Yazg'ulom tog' tizmasidagi abadiy qor va muzliklardan boshlanadi. U yuqori oqimda Obimozor deb ataladi. Daryoning asosiy qismi tor vodiy hosil qilib, chuqur o'zanda oqadi.
- Vanch daryosi: Vanch daryosi Panj daryosining o'rta kattalikdagi irmoqlaridan biri bo'lib, yuqori oqimida Poytozor deb ataladi. Vodysi Yazg'ulom daryosining vodiysiga qaraganda ancha keng. Daryo o'zani joylarida tarmoqlarga ajralib oqadi, faqat Panj daryosiga quyilish joyiga yaqinlashganda yakka o'zanda oqa boshlaydi. Fanlar akademiyasi tog' tizmasidagi muzliklardan suv oladi.
- Qizilsuv daryosi: Qizilsuv daryosi Panj daryosiga kelib quyiladigan eng oxirgi yirik o'ng irmoği hisoblanadi. Daryo Panjga quyilayotgan joyda birlashadigan ikkita mustaqil daryodan - Qizilsuv va Yaxsuv daryolaridan tashkil topgan. Ikkala daryoning suv yig'ilish maydonlari Panj daryosining boshqa irmoqlariga qaraganda ancha past joylashgan.
- Panj daryosining gidrologik xususiyatlari: Panj daryosi havzasida suv yig'ilish maydonining o'rtacha balandligi 4046 m. Daryoning o'rtacha yillik suv sarfi quyi qismida 1000 m³/s ni tashkil etadi. Maksimal suv sarfi iyul oyida, minimal suv sarfi esa dekabr-fevral oylarida kuzatiladi. Daryo asosan muzlik-qor suvlaridan to'yinadi.