XIV аср иккинчи ярми-XV аср биринчи ярмида эски ўзбек тили лексикасидаги жараёнлар

Maqola XIV asrning ikkinchi yarmi - XV asr boshlarida eski oʻzbek adabiy tilida sodir boʻlgan leksik oʻzgarishlarni tahlil qiladi. Unda ijtimoiy-siyosiy oʻzgarishlar, xususan Oltin Oʻrda va Temuriylar davridagi oʻzgarishlar tilga taʼsiri, yangi soʻzlar paydo boʻlishi, eski soʻzlarning maʼnolari oʻzgarishi, dialektal unsurlar va boshqa tillardan oʻzlashmalar kabi jarayonlar koʻrib chiqiladi. Asosiy eʼtibor manbalar tili (Qutbning “Xusrav va Shirin” dostonidan Durbekning “Yusuf va Zulayho” asarigacha) leksikasiga qaratiladi. Tadqiqotda turkiy va oʻzbek adabiy tiliga xos qatlamlar, archaizmlar, neologizmlar, atamalar va boshqa leksik birliklar tahlil qilinadi. Maqolada tilning boyishi va oʻzgarishi adabiyotga, xususan Navoiy asarlariga qanday taʼsir koʻrsatgani ham koʻrib chiqiladi.

Asosiy mavzular

• Ijtimoiy-siyosiy oʻzgarishlarning tilga taʼsiri: XIV asrning ikkinchi yarmi - XV asr boshlarida Movorounnahr, Dashti Qipchoqda yuz bergan tub oʻzgarishlar ijtimoiy, ilmiy va madaniy hayotning turli qirralarida oʻz aksini topadi. Bu oʻzgarishlar eski oʻzbek adabiy tili tizimiga, ayniqsa jamiyatda yuz beruvchi har qanday oʻzgarishga oʻsha zahoti munosabat bildiruvchi leksik tarkibga sezilarli taʼsir koʻrsatadi.
• Leksik qatlamlarning ajralishi: Leksikada umumturkiy va eski oʻzbek adabiy tiliga xos qatlamlar yaqqol farqlana boshlaydi. Ayni chogʻda endigina oʻz oʻrnini egallashga jiddiy kirishgan oʻzbek adabiy tili xos leksemalari qatori hali ancha mustahkam mavqega ega boʻlgan umumturkiy leksika oʻrtasida lugʻat tarkibida saqlanib qolish uchun oʻziga xos qarama-qarshilik, ifodali qilib aytganda «musobaqa» yuzaga chiqadi.
• Arxaizmlar va neologizmlar: XIV asrning ikkinchi yarmida eski oʻzbek adabiy tili leksikasida qadimgi turkiy til (VII-X) hamda eski turkiy til ilk davriga (XI-XII) tegishli umumturkiy soʻz boylikning son jihatidan koʻpligi, qoʻllanish jihatidan esa ancha faolligi koʻzga tashlanadi. Maqolada arxaizmlar va neologizmlarning turlari, qoʻllanish xususiyatlari va oʻziga xosliklari koʻrib chiqiladi.
• Oʻzlashmalar: XII-XIII asr adabiy tilining shakllanishida oʻzga tillardan kirib kelgan oʻzlashmalarning sezilarli rolini taʼkidlashga shu davrga tegishli qoʻlyozma manbalardagi faktik materiallar izn bermasa-da, bu fikrni XIV acp ikkinchi yarmidagi oʻzbek adabiy tili leksikasi pozitsiyasidan turib bemalol aytish mumkin. Ijtimoiy hayotning turli sohalarida roʻy bergan keskin oʻzgarishlar oqibatida makon va zamonda yangi-yangi narsa-predmetlar, ular bilan bogʻliq tushunchalarni ifodalash maqsadida yangi soʻzlar oʻzbek tiliga kiradi. XII-XIV asr birchi yarmida arab, fors-tojik va moʻgʻul tillaridan oʻzlashgan oʻzlashmalar qatori XIV acp ikkinchi yarmi-XV asr birinchi yarmida yangi oʻzlashmalar hisobiga yanada kengayadi.