Абу Райҳон Беруний дунёқарашида ҳинд фалсафаси муаммоларининг талқини (тарихий-фалсафий таҳлил)
Ushbu matnda O‘zbekiston Respublikasi, Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti va I. M. Mo‘minov nomidagi Falsafa va huquq instituti tomonidan nashr etilgan falsafa fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya avtoreferati keltirilgan. Dissertatsiya mavzusi – Abu Rayhon Beruniy dunyoqarashida hind falsafasi muammolarining talqini (tarixiy-falsafiy tahlil). Avtoreferatda dissertatsiyaning dolzarbligi, maqsad va vazifalari, tadqiqot obyekti va predmeti, ilmiy yangiligi, nazariy va amaliy ahamiyati kabi jihatlar yoritilgan. Shuningdek, tadqiqot natijalari, ilmiy ishning tuzilishi va hajmi haqida ma’lumot berilgan.
Asosiy mavzular
- Dolzarbligi: Mavzuning dolzarbligi Beruniyning ilmiy merosining ahamiyati, uning asarlari milliy ma'naviyatimizning sarachshmasi ekanligi bilan belgilanadi. Shuningdek, Beruniyning hind falsafasiga oid qarashlarini o'rganishning muhimligi ham ta'kidlangan. Chunki bu orqali olimning hind xalqi madaniyati va diniy qarashlariga bo'lgan munosabatini tushunish mumkin. Beruniy asarlarida ilgari surilgan g'oyalar hozirgi davr falsafa tarixi fani uchun metodologik asos bo'lishi ahamiyatga ega.
- O'rganilganlik darajasi: Beruniy ijodini tadqiq etgan olimlar va tadqiqotchilar haqida ma'lumot beriladi, jumladan, uning asarlarini ingliz tiliga tarjima qilgan E.Zaxau va uning izidan borgan olimlar tilga olinadi. Shuningdek, sobiq ittifoq davrida Beruniy ijodiga bag'ishlangan to'plamlar va ularda chop etilgan maqolalar haqida so'z yuritiladi. O'zbekistonlik olimlarning Beruniyning ilmiy bilish metodini yuqori baholaganlari qayd etiladi.
- Tadqiqotning maqsadi: Tadqiqotning maqsadi Beruniy dunyoqarashida hind falsafasi muammolarining talqiniga doir falsafiy-konceptual yondashuvlarni bir butun konsepsiya sifatida tahlil etishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari esa hind falsafasiga Beruniyning munosabatini aniqlash, ijtimoiy-tarixiy omillarni tahlil qilish, ontologik va gnoseologik ta'limotlarni o'rganish,ijtimoiy-axloqiy qarashlarni ochish hamda din va jamiyat munosabatlariga baho berishdan iborat.
- Tadqiqotning yangiligi: Hind falsafasi tarixini tadqiq qilishda Beruniy asarlari bevosita eng ishonchli va qadimiy manbalarga asoslanganligi isbotlandi; Beruniy hind falsafasida turli maktab vakillari g'oyalarini tahlil qilar ekan, ulardagi ratsional va irratsional tomonlarni aniqlashga muvaffaq bo'lganligi asoslandi; Beruniy «Hindiston» asarida hind, yunan va ayrim sufiy faylasuflarining mushtarak g'oyalarini qiyosiy taqqoslash usuli orqali ko'rsatgan. Hindlarning ontologik ta'limotlarida tabiat xudo bilan birlashib ketgan. Tabiatni bunday ruhlantirish yunan va ayrim sufiy faylasuflarining qarashlari bilan oʻxshashligi hamda ularning panteistik xarakterga ega ekanligi asoslab berildi.
- Nazariy va amaliy ahamiyati: Tadqiqot ishida keltirilgan fikr-mulohaza, yondashuv va nazariy xulosalar falsafaning umumnazariy masalalari (borliq, gnoseologiya, qadriyatlar), Sharq falsafasi, falsafa tarixi, dinshunoslik kabi ilm sohalarini boyitadi, shu bilan birga, oʻqitish jarayonida yoshlar dunyoqarashini yuksaltirishga, tafakkurini boyitishga yordam beradi.