Координата ва баландлик тизимлари
Ushbu kitob muhandislik geodeziyasi faniga oid bo'lib, unda koordinata va balandlik tizimlari, geografik va astronomik koordinatalar, Gauss-Kryuger koordinata sistemasi, to'g'ri burchakli yassi koordinatalar, qutbiy va qo'sh qutbli koordinatalar, orientirlash tushunchasi, meridianlar yaqinlashuv burchagi, magnit strelkasining og'ish burchagi, xarita va tarxlar haqida ma'lumotlar berilgan.
Asosiy mavzular
- Geografik koordinatalar: Geografik koordinata sistemasida yer yuzidagi nuqtaning o'rni uning geografik kengligi va uzoqligi bilan aniqlanadi. Geografik koordinatalar astronomik va geodezik koordinatalarga bo'linadi. Geodezik koordinatalar referens-ellipsoid yuzasiga, astronomik koordinatalar esa geoid yuzasiga asoslanadi.
- Gauss-Kryuger koordinata sistemasi: Katta territoriyalar uchun to'g'ri burchakli koordinatalarning zonal sistemasi qo'llaniladi. Yer shari Grinvich meridianidan boshlab 6° li 60 meridional zonalarga bo'linadi. Har bir zona o'rtasidan o'tgan meridian shu zonaning o'q meridiani bo'ladi.
- To'g'ri burchakli yassi koordinatalar: Kichik territoriyalarning planini olishda va katta aniqlik talab qilinmaydigan hisoblarda to'g'ri burchakli yassi koordinata hamda qutbiy koordinata sistemalaridan foydalaniladi.
- Qutbiy va qo'sh qutbli koordinatalar: To'g'ri burchakli koordinata sistemasidagi o'zaro perpendikulyar x va y o'qlar o'rniga faqat x o'qi va koordinata boshlanish nuqtasi O olinsa, qutbiy koordinata sistemasi hosil bo'ladi. Qo'sh qutbli koordinatada biror nuqtaning A va B nuqtalarga nisbatan o'rni qutbiy nuqtalar A va B o'rni aniqlanayotgan nuqtagacha bo'lgan chiziqlar bilan aniqlanadi.
- Orientirlash: Jоydagi birоr chiziqning bоshlang'ich dеb qabul qilingan chiziqqa nisbatan yo'nalishini aniqlash shu chiziqni оriеntirlash dеyiladi.
- Meridianlar yaqinlashuv burchagi: Geografik meridian bilan o'q meridianiga parallel bo'lgan chiziq orasidagi burchakka meridianlar yaqinlashuv burchagi deyiladi.
- Magnit strelkasining og'ish burchagi: Geografik meridian bilan magnit meridian orasidagi burchak magnit strelkasining og'ish burchagi deyiladi.
- Xarita va tarx: Yer yuzidagi geografik ob'ektlarning kontur va chiziqlari ellipsoid yoki shar sirtiga tushiriladi, ya'ni yer yuzining gorizontal proektsiyasi hosil qilinadi. Plan yer yuzining yassi deb qabul qilingan bo'lagining tekis sathiy yuzaga tushirilgan gorizontal proektsiyasining qog'ozdagi kichraytirilgan tasviridir.