Фойдали қазилмалар
Ushbu kitobda foydali qazilmalarning geologik qonuniyatlari, hosil bo'lish sharoitlari, ularni qidirish va baholash usullari haqida ma'lumot berilgan. Kitob talabalar va soha mutaxassislari uchun mo'ljallangan bo'lib, foydali qazilma konlarining tasnifi, genezisi va ularni qidirish usullari kabi masalalarni qamrab oladi. Kitobda O'zbekiston hududidagi konlar ham misol sifatida keltirilgan. Unda foydali qazilma konlarining ahamiyati, ularni sanoatda ishlatish usullari va atrof-muhitga ta'siri ham ko'rib chiqiladi.
Asosiy mavzular
- Foydali qazilmalar haqida umumiy tushunchalar: Yer qa'rida joylashgan va xalq xo'jaligida qo'llaniladigan minerallar to'plami foydali qazilma deb ataladi. Ular qattiq, suyuq va gaz holatida bo'lishi mumkin. Ma'dan, ruda gavdasi, ruda belgisi va kon tushunchalari keltirilgan. Foydali qazilmalar metalli, metallmas va yonuvchi turlarga bo'linadi.
- Foydali qazilma konlarining tasniflash usullari: Konlar morfologik, kimyoviy-texnologik va genetik prinsiplar asosida tasniflanadi. Morfologik tasnifda konlarning shakli va joylashish holati, kimyoviy-texnologik tasnifda tarkibi va qo'llanilishi, genetik tasnifda esa hosil bo'lish sharoitlari asos qilib olinadi. Endogen, ekzogen va metamorfogen konlar haqida ma'lumot berilgan.
- Endogen konlarning hosil bo'lish jarayonlari: Magmatik, pegmatit va karbonatit konlarning hosil bo'lish jarayonlari ko'rib chiqilgan. Magma, uning tarkibi va yer qa'ridagi o'rni, kristallanish jarayonlari, skarn va albit-greyzen konlarining hosil bo'lishi tushuntirilgan. Ma'danli elementlarga boy magmalarning differentsiallanishi jarayonlari ham muhokama qilingan.
- Magmadan keyingi konlar (skarn, albit greyzen): Skarn konlarining hosil bo'lishi, ularning turlari va tarkibi, magnezial va ohakli skarnlar batafsil yoritilgan. Albitli va greyzen konlarining geologik tuzilishi, mineral tarkibi va hosil bo'lish sharoitlari keltirilgan. O'zbekistondagi konlar misolida tahlillar berilgan.
- Gidrotermal konlar: Gidrotermal konlarning ta'rifi, hosil bo'lish sharoitlari, plütonogen va vulkanogen konlar haqida ma'lumot berilgan. Yuqori, o'rta va past temperaturali gidrotermal konlarning mineral tarkibi, руда гавдаларининг шакли айтиб ўтилган.
- Kolchedan konlar: Kolchedan konlarining hosil bo'lish sharoitlari, turlari (kareliya, ural, altay) va mineral tarkibi bayon etilgan. Konlarning геологик тузилиши hamda ular bilan bog'liq bo'lgan o'zgarishlar yoritilgan.
- Ekzogen konlarning hosil bo'lishi. Nurash jarayonlari: Ekzogen konlarning hosil bo'lish omillari, nurash turlari (fizik, kimyoviy), nurash mahsulotlarining tarqalishi va to'planish jarayonlari batafsil yoritilgan. Nurash qobig'ining rivojlanishida geologik sharoitning ahamiyati ko'rsatilgan.
- Metamorfik konlar: Metamorfizm jarayonida qiymatga ega bo'lmagan jinslarning foydali qazilmalarga aylanishi ko'rib chiqilgan. Marmar, кварцит, том ёпиш сланецлари, яшма ва бошқа қимматбаҳо жинслар тўғрисида маълумот берилган. Ултраметаморфизм ва унинг фойдали қазилмалар ҳосил бўлишидаги аҳамияти баён этилган.