O`zbekiston tarixi

Ushbu kitob O'zbekiston tarixi, xususan XVI-XIX asrlardagi o'zbek xonliklari (Shayboniylar davri, Ashtarxoniylar davri va Buxoro amirligi, Xiva xonligi) tarixi va ularning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi va mustamlakachilikka qarshi kurashlariga bag'ishlangan. Kitob o'quvchilarga O'rta Osiyo tarixini chuqur o'rganishga yordam beradi.

Asosiy mavzular

Oʻzbek xonliklari (XVI-XIX asr birinchi yarmi) Shayboniylar davrida Movarounnahr. Buxoro xonligining tashkil topishi: Shayboniylar davrida Movarounnahrning siyosiy ahvoli, Shayboniyxonning hokimiyatga kelishi, Buxoro xonligining tashkil topishi, Shayboniylar davrida davlatchilikning ahamiyati, oʻzbek xalqining etnik shakllanishidagi uchinchi bosqich, Abulxayrxon davlati, Shayboniylar davlatining asoschisi Muhammad Shayboniyxon, Movarounnahrga Shayboniyxonning dastlabki xujumini, Temuriy shahzodalar Boysunqur Mirzo va Sulton Alilar oʻrtasidagi Samarqand taxti uchun boʻlgan urushlar, Shayboniyxonning 1499 yilda Samarqandga hujum qilishi, Bobur Mirzo Samarqandga yurish qilishi, Toskent viloyatidagi Shohruhiya va boshqa koʻpgina qal'alarni bosib olishga, Qarshi va Gʻuzorda ham shayboniylarga qarshi isyonlarga, Shayboniyxonning katta kuch bilan Samarqandga qaytib, shahar yaqinidagi Saripul degan joyda boʻlgan jangda Bobur qoʻshiniga qattiq zarba berishi.
Ashtarxoniylar davrida Buxoro xonligi: Ashtarxoniylarning hokimiyat tepasiga kelishi, Ashtarxoniylar olib borgan siyosat, Abulfayzxon davrida Ashtarxoniylar,Ashtarxoniylar Joʻjixonning oʻn uchinchi oʻgʻli Toʻqay Temur avlodidan boʻlib, 15-asrning 80-yillaridan boshlab Astraxan (Xojitarxon)da hukmronlik qilganlar. Bu shahar Ivan Grozniy qoʻshinlari tomonidan 1556 yilda egallangach, sulola yetakchisi Yormuhammad oʻz yaqinlari bilan Buxoroga kelib oʻrnashgan. Yormuhammadxonning oʻgʻli Jonibek Sulton tez orada xonning qizi Zuhro begimga uylanadi va shu tariqa Ashtarxoniylar Shayboniylar bilan yaqin qarindosh bo'lib qoldilar.
Buxoro amirligi (XVIII asr ikkinchi yarmi-XIX asrning birinchi yarmi): Mangʻitlar sulolasining xokimiyat tepasiga kelishi. Muhammad Rahimxonning siyosiy faoliyati, Siyosiy vaziyatning oʻziga xos jihatlrii. Ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar va madaniy hayot, Buxoro xonligining bu davrdagi asosiy ma'muriy birligi viloyat boʻlib, manbalarda Samarqand, Qarshi, Shahrisabz, Xisor, Balx, Termiz, Karmana, Qorako'l, Miyonkol, Shosh, Turkiston, Fargʻona, Oʻratepa, Marv kabi viloyatlar tilga olinadi. Poytaxt shahar va unga tutash tumanlar xonning oʻzi tomonidan boshqarilgan.
Qoʻqon xonligi (XVIII asr ikkinchi yarmi – XIX asrning birinchi yarmi): Qoʻqon xonligining tashkil topishi va uning siyosiy taraqqiyoti, Xonlikning davlat tizimi, Xonlikdagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, Qo'qon xonligi madaniy hayoti, Buxoro xonligiga tobe hisoblangan Fargʻona vodiysida 18-asr boshlarida yangi davlatga - Qo'qon xonligia asos solindi. 18-asrda faqat Fargʻona vodiysini oʻz ichiga olgan bu davlat 19-asr boshlarida Toshkent voxasi, xozirgi Qirgʻiziston Respublikasi, Janubiy Qozogʻiston va Shimoliy Tojikiston hududlarini oʻz ichiga olgan yirik davlatga aylandi.
Xiva xonligi (XVI-XIX asrning birinchi yarmi): Xonlikning tashkil topishi va siyosiy rivojlanishi, Davlat tizimi va uning ma'muriy tuzilishi, Ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot, Xiva xonligi amudaryoning quyi oqimidagi qadimiy Xorazm voxasida 16-asr boshlarida shakllangan feodal davlat boʻlib, 17-asr boshlaridan mustaqil davlat sifatida boshqarilgan. Temuriylar davlati tarkibiga kirgan xorazm voxasi 1505 yilda Shayboniyxon tomonidan bosib olingan boʻlsa, 1510-12 yillarda Eron shohi Ismoil Safaviy davlati tarkibiga qoʻshib olindi.
Oʻrta Osiyo xonliklarining chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi va mustamlakachilarga qarshi xalq harakatlari: Chor Rossiyasi qoʻshinlarining Qoʻqon xonligi hududiga hujumi. Mustaqillik uchun kurash, Buxoro amirligining chor Rossiyasi vassaliga aylantirilishi, Xiva xonligining bo'ysundirilishi, Chor hukumati XIX asrning oʻrtalaridan boshlab oʻzbek xonliklarining yerlarini bosib olishga astoydil kirishadi. XIX asrning oʻrtalarida buxoro xonligida ham jiddiy o'zgarishlar amalga oshirildi. Yerdan olinadigan asosiy soliq xiroj boʻlib. u yetishtirilgan mahsulotning 5/1 miqdorida pul yoki mahsulot bilan olingan. Zakot soligʻi savdogarlar va chorvadorlardan olinib, uning xajmi 40/1 miqdorida boʻlgan.
Chor Rossiyasining Turkistondagi mustamlaka ma'muriy boshqaruv tizimi va milliy siyosati: Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishi, Podsho Rossiyasining Turkistondagi mustamlakachilik mohiyati, Turkiston oʻlkasini boshqarish boʻyicha nizomlar va ularning mustamlaka tizimini mustahkamlashdagi ahamiyati, Xonlikning siyosiy tizimida, boshqaruvda amir Temur va temuriylar davrida qaror topgan tartib-qoidalar, xususiyatlar bilan birga koʻchmanchi oʻzbeklar davlatiga xos an'analar ham mavjud edi. davlat boshqaruvida islomiy shariat va odat qonun-qoidalariga amal qilingan.
1873-1876 yillardagi Qoʻqon xonligidagi xalq harakatlari: XIX asrning 70-yillarida Qoʻqon xonligi, Poʻlatxon qoʻzgʻoloni va uning bostirilishi, Qoʻqon xonligining tugatilishi, Qongirot qabilasining Xorezmni zabt etishga urinishi, Buxoro xonliklarining boshqaruvga jalb qilinishi davom etadi. Shahar aholisi koʻpincha shahar oqsoqollari va guzar toifasida birlashadi. Xalq irodasiga ko'ra qoʻshin yuborish va'dasi beriladi.
XIX asrning 80-90 yillarida Turkiston oʻlkasida xalq harakatlari: Turkiston oʻlkasida mustamlakachilik zulmining kuchayishi, XIX asrning 70-80 yillardagi Fargʻona vodiysidagi xalq harakatlari, 1892 yil Toshkentdagi «Vabo isyoni», Xonlikda jinoyatni aniqlovchi va jazo beruvchi asosiy mahkama islomiy shariat qonun-qoidalariga asoslanib ish tutuvchi qozilik idoralari edi. Davlatdagi oliy sudya qozikalon boʻlib. viloyatlardagi jinoyatlarni jazolash viloyat qozilari qoʻlida boʻlgan.
1898 yil Andijon qoʻzgʻoloni: Fargʻona vodiysida chorizm mustamlakachilik zulmining kuchayishi, Muhammad Ali Dukchi Eshon boshchiligidagi qoʻzgʻolonning boshlanishi, Qoʻzgʻolonning bostirilishi va qoʻzgʻolonchilarning jazolanishi, Xiva taxtining eng yaqin vorisi bo'lgan otaliqni 1915 yil aprel oyida vafot etgan bir voqea tufayli yoʻqotib qo'yganligidan ham habar berdilar.
Turkiston muhtoriyati - milliy demokratik davlatchilikning dastlabki tajribasi: Turkiston muhtoriyatining tashkil etilishi, Muhtoriyat tarkibi va uning faoliyati, Muhtoriyatning xalq ommasi tomonidan qoʻllab-quvvatlanishi, Turkiston muhtoriyatining zoʻrlik bilan tugatilishi, Turkistonda yaratilgan 250 ta yilni o'tkazadigan kecha hisobot turidan boshlandi.
Chor Rossiyasining Turkistondagi mustamlaka ma'muriy boshqaruv tizimi va milliy siyosati: Davlat boshqaruvida harbiy-ma'muriy amaldorlardan tashqari, ulamolar, din peshvolari, shayxlar va xojalarning, xususan, shayxulislom, qozikalon, mufti kabi diniy mansab egalarining ham taʼsiri katta boʻlgan. Mahalliy boshqarouv viloyat hokimlari qoʻlida boʻlib, ular ham oʻz boshqaruv tizimiga ega boʻlgan.
Birinchi Jahon urushining Turkiston oʻlkasiga ta'siri. 1916 yil milliy-ozodlik harakati: Birinchi jahon urushining boshlanishi va Turkistondagi favqulodda choralar, 1916 yil qoʻzgʻolonining boshlanishi va uning sabablari, 1916 yil xalq qoʻzgʻolonining yakunlari va tarixiy ahamiyati, Ajratilgan soatlar: 114 soat Shu jumladan ma'ruzalar: 46 soat seminar: 68 soat.
XIX asr oxiri XX asr boshlarida Buxoro amirligi va Xiva xonligida ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayot: Buxoro amirligining hududi va aholisi. Xalq ommasining ahvoli, XIX asr oxirlarida Xiva xonligida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, XX asr boshlarida Buxoro amirligi va Xiva xonligidagi umumiy ahvol, Xonlikda jinoyatni aniqlovchi va jazo beruvchi asosiy mahkama islomiy shariat qonun-qoidalariga asoslanib ish tutuvchi qozilik idoralari edi. Davlatdagi oliy sudya qozikalon boʻlib. viloyatlardagi jinoyatlarni jazolash viloyat qozilari qoʻlida boʻlgan. Oliy jazo – oʻlim hukmini faqat xonning maxsus farmoni bilangina amalga oshirganlar.