Пахтачиликдан амалий ва лаборатория машғулотлари

Ushbu kitob paxtachilik sohasiga oid amaliy mashg‘ulotlar va laboratoriya ishlari uchun qo‘llanma bo‘lib, unda jahon paxtachilik geografiyasi, g‘o‘zaning morfologik tuzilishi, biologik xususiyatlari, g‘o‘za navlari, tola va uning texnologik ko‘rsatkichlari, shuningdek o‘stirish texnologiyasi kabi mavzularga oid ma’lumotlar bayon etilgan. Qo‘llanma O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan tasdiqlangan namunaviy o‘quv dasturi asosida tuzilgan bo’lib, qishloq xo’jaligi institutlari talabalari, magistratura talabalari hamda paxtachilik mutaxassislariga mo'ljallangan.

Asosiy mavzular

Paxtachilikning xalq xo‘jaligidagi ahamiyati: G‘o‘zaning xalq xo‘jaligidagi ahamiyati, g‘o‘zadan olinadigan asosiy va qo‘shimcha mahsulotlar (tola, chigit, moy, kunja, shulxa, lint) haqida ma’lumot beriladi. Har bir mahsulotning ishlatilish sohalari va ahamiyati ko‘rsatiladi.
Jahon paxtachiligi geografiyasi: Paxta yetishtiriladigan mintaqalar, paxtachilik bilan shug‘ullanuvchi asosiy davlatlar, ularning paxta maydonlari va ishlab chiqarish hajmlari haqida ma’lumotlar keltirilgan. Mintaqalarning iqlim sharoitlari va paxta yetishtirishga ta’siri o'rganiladi.
G‘o‘za ildiz tizimining morfologik tuzilishi: G‘o‘za ildiz tizimining tuzilishi, o‘q ildiz va yon ildizlar, ularning tuproq qatlamlarida tarqalishi, gidrotropizm xususiyatlari, ildizlarning funksiyalari, turli g‘o‘za turlarida ildiz tizimining farqi, tuproq sharoitining ildiz tizimiga ta’siri haqida ma’lumotlar beriladi.
G‘o‘za bosh poyasining morfologik tuzilishi: G‘o‘za poyasining tuzilishi, qismlarga bo‘linishi (gipokotil va epikotil), poya uzunligi, rangi, tukliligi, ildiz bo‘g‘zi, zonalarga bo‘linishi kabi xususiyatlari o'rganiladi. Turli madaniy g‘o‘za turlarining bosh poyasi tuzilishidagi farqlari ko'rsatiladi.
G‘o‘za shoxlarining morfologik tuzilishi: G‘o‘za tupining umumiy va morfologik tuzilishi, monopodial (o‘suv) va simpodial (hosil) shoxlar, ularning farqlari, joylashuvi, hosil elementlarining shoxlardagi taqsimlanishi, shoxlanish tiplari (monopodial, simpodial, oraliq) haqida ma’lumotlar beriladi.
Simpodial shoxlarning tiplari va kenja tiplari: Simpodial shoxlarning cheklangan va cheklanmagan tiplari, ularning farqlari, tuzilishi, hosilga kirish xususiyatlari, o'sish shakli, g'o'za tuplarining tashqi ko'rinishiga ta'siri haqida ma'lumotlar keltirilgan.
G‘o‘za barglarining morfologik tuzilishi: G‘o‘za bargining asosiy qismlari (barg shapalog‘i, barg bandi, yon bargchalar), shakli, rangi, tukliligi, bo‘laklarga bo‘linishi, tomirlanishi, bosh poyaga joylashish tartibi, turli g'o'za turlaridagi barglarning morfologik farqlari haqida ma'lumotlar beriladi.
G‘o‘za gulining tuzilishi: G‘o‘za gulining tuzilishi (gulband, gulqo‘rg‘on, gulbarglar, changchilar, urug‘chi), nektar donalari, turli g‘o‘za turlarida gul tuzilishidagi farqlar, gul diagrammasi, gul formulasi haqida ma'lumotlar beriladi.
G‘o‘zaning gullash qonuniyatlari: Gullash tartibi (sxemasi), hosil shoxlari cheklangan va cheklanmagan g'o'zalarda gullash qonuniyatlari, gullash konuslari, gullashning navbatma-navbatligi, gullashga ta'sir etuvchi omillar haqida ma'lumotlar beriladi.
Hosil elementlarining to‘kilish qonuniyati: Hosil elementlarining (shona, gul, tuguncha, ko‘sak) paydo bo‘lishi va to‘kilishi, to‘kilishga ta’sir etuvchi omillar (namlik, oziq moddalar, yorug‘lik yetishmasligi), to‘kilishni kamaytirish yo‘llari haqida ma’lumotlar beriladi.
G‘o‘za ko‘saklarining tuzilishi: G‘o‘za ko‘sagining morfologik tuzilishi, shakli, o‘lchami, ko‘sak qismlari (ko‘sak bandi, ko‘sak chanoq), ko‘sakning ochilish mexanizmi, turli g‘o‘za turlaridagi ko‘saklarning farqi haqida ma’lumotlar keltirilgan.
G‘o‘za chigiti va murtagining tuzilishi: Chigitning tashqi va ichki tuzilishi, tarkibi (murtak, endosperm), shakli, o‘lchami, rangi, tukliligi, kimyoviy tarkibi, uning ahamiyati haqida ma’lumot beriladi.
Tola, uning tuzilishi va rivojlanishi: Paxta tolasining tuzilishi (epidermis, qobiq, sellyuloza qavatlari), kimyoviy tarkibi, rivojlanish bosqichlari, buruluvchanligi, elastikligi, tolaning sifati va unga ta’sir etuvchi omillar haqida ma’lumot beriladi.
Tolaning texnologik ko‘rsatkichlari: Tola uzunligi, modal vazn uzunligi, shtapel vazn uzunligi, uzilish kuchi, mikronier ko'rsatkichi, chiziqli zichlik, nisbiy uzilish kuchi, tolaning yetilganligi, buruluvchanligi, elastikligi va tola chiqishi kabi tolaning texnologik ko'rsatkichlari haqida ma'lumot beriladi.
G‘o‘zaning asosiy va oraliq rivojlanish fazalarini hisoblash: G‘o‘zaning asosiy rivojlanish fazalari (unib chiqish, chinbarg chiqarish, shonalash, gullash va meva tugish, pishish), ularning davomiyligi, kichik fazalar, rivojlanishga ta’sir etuvchi omillar haqida ma’lumotlar beriladi.
G‘o‘za sistematikasi va madaniy g‘o‘za turlarining qisqacha ta’rifi: G‘o‘za sistematikasi, klassifikatsiyasi, madaniy g‘o‘za turlari (G. hirsutum, G. barbadense, G. herbaceum, G. arboreum), ularning kelib chiqishi, tarqalishi, morfologik xususiyatlari haqida ma’lumot beriladi.
Ekiladigan g‘o‘za navlari bilan tanishish: O‘rta tolali va uzun (ingichka) tolali g‘o‘za navlari, ularning biologik, morfologik va xo'jalik belgilari haqida ma'lumotlar keltirilgan. Har bir navning afzalliklari va kamchiliklari ko'rsatilgan.
Paxtachilikda almashlab ekish: Almashlab ekishning ahamiyati, mazmuni, tizimlari (paxta-beda, paxta-g'alla), rotatsiya, almashlab ekishning tuproq unumdorligiga ta'siri, almashlab ekishda ekinlarni to'g'ri tanlash haqida ma'lumotlar beriladi.
G‘o‘zani sug‘orish, sug‘orish tartiblari va grafigini tuzish: G‘o‘zani sug‘orishning ahamiyati, sug‘orish tartiblari, sug‘orish rejimi, sug‘orish muddatlari, suvga bo‘lgan talabi, turli tuproq-iqlim sharoitlarida sug‘orishning o‘ziga xos xususiyatlari, sug'orish grafigini tuzish qoidalari haqida ma'lumotlar beriladi.
G‘o‘zani o‘g‘itlash: O‘g‘itlashning ahamiyati, mineral o‘g‘itlar, ularning turlari, o‘g‘itlash me’yorlari, o‘g‘itlarni qo‘llash usullari, o‘g‘itlarning hosildorlikka ta’siri, tuproq tarkibiga qarab o'g'itlash rejimi haqida ma'lumot beriladi.
Urug‘lik dalalarni aprobatsiya qilish: Aprobatsiyaning maqsadi, mazmuni, vazifalari, aprobatsiya o‘tkazish tartibi, dalalarni tekshirish usullari, kasallik va zararkunandalarni hisobga olish, navdorlikni aniqlash, aprobatsiya dalolatnomalarini tuzish, aprobatsiyaga qo'yiladigan talablar haqida ma’lumot beriladi.
G‘o‘za ko‘chat qalinligini aniqlash: Ko‘chat qalinligining ahamiyati, nazariy va amaliy ko‘chat qalinligi, ko‘chat qalinligini aniqlash usullari, ko‘chat qalinligiga ta’sir etuvchi omillar, ko‘chat qalinligini to‘g‘ri belgilashning ahamiyati haqida ma’lumotlar beriladi.
G‘o‘za hosilini chamalash: G‘o‘za hosilini chamalashning ahamiyati, chamalash muddatlari, chamalash usullari, hosilga ta’sir etuvchi omillar, hosilni aniqlashda e’tiborga olinadigan jihatlar haqida ma’lumot beriladi.
G‘o‘zani defoliatsiya va desikatsiya qilish muddatini va me’yorini aniqlash: Defoliatsiyaning ahamiyati, defoliantlar va desikantlar, ularni qo‘llash muddatlari va me’yorlari, defoliatsiyaga ta’sir etuvchi omillar, defoliatsiya va desikatsiya o‘tkazish texnologiyasi haqida ma’lumotlar beriladi.
Texnologik xarita tuzish: G‘o‘za yetishtirish texnologiyasining asosiy elementlari, yillik texnologik xarita tuzish uslubi va tartibi, mintaqalarning xususiyatlari, tuproq-iqlim sharoitlari, agrotexnik tadbirlar rejasi, sug'orish tartibi va rejimi haqida ma'lumotlar beriladi.