Energiya – harakat va o’zaro ta‘sirlarning universal o’lchovi

Ushbu kitobda O'zbekiston Respublikasi Oliy va O'rta Maxsus Ta'lim Vazirligi tomonidan tasdiqlangan "Energiya – harakat va o'zaro ta'sirlarning universal o'lchovi" mavzusidagi referat materiallari keltirilgan. Referatda mexanik ish, quvvat, kinetik energiya, Yerning tortishish maydoni, moddiy nuqtani gravitatsiya maydonida ko'chirishda bajarilgan ish, mexanik energiyaning saqlanish qonuni, absalyut elastik va noelastik urilishlar kabi mavzular yoritilgan.

Asosiy mavzular

Mexanik ish: Mexanik ish ko'chish bilan bog'liq bo'lib, o'zgarmas kuch yoki og'irlik kuchi ta'sirida bajariladi. Ish - energiyaning bir jismdan boshqa jismga o'tishining miqdoriy ifodasidir. O'zgarmas kuchning bajargan ishi kuchni jism bosib o'tgan yo'liga va kuch bilan harakat yo'nalishi orasidagi burchak kosinusiga ko'paytiriladi. Yerning tortishish maydonida bajarilgan ish yo'l shakliga bog'liq emas, faqat balandlikka bog'liq.
Quvvat: Quvvat - ishning bajarilish tezligini ifodalovchi fizik kattalik. Mashinalarning ish unumdorligini baholashda ishlatiladi. Mexanik quvvat vaqt birligi ichida bajarilgan ishga teng. Harakatlanuvchi kuchning quvvati kuch va tezlik ko'paytmasiga teng.
Kinetik energiya: Kinetik energiya - jismning harakati tufayli energiyasi. Harakatlanayotgan jism kinetik energiyaga ega, energiya tezlikka bog'liq. Kuch ta'sirida kinetik energiyaning o'zgarishi shu kuchning bajargan ishiga teng.
Yerning tortishish maydoni: Yerning tortishish maydoni - Yer atrofidagi fazoda mavjud bo'lgan gravitatsion maydon. Yerning tortish maydoni kuchlanganligi Yer sirtiga yaqin nuqtalarda aniqlanadi. Jismning og'irlik kuchi Yer tortish maydonidagi erkin tushish tezlanishi bilan aniqlanadi. Jismning vazni va og'irlik kuchi tushunchalari farqlanadi. Potentsial maydonda moddiy nuqtani ko'chirishda bajarilgan ish uning boshlang'ich va oxirgi holatlaridagi potentsial energiyalar ayirmasiga teng.
Mexanik energiyaning saqlanish qonuni: Konservativ kuchlar ta'sirida mexanik energiya saqlanadi. Moddiy nuqta potentsial energiyasining kamayishi kinetik energiyasining ortishiga olib keladi. To'la mexanik energiya (kinetik va potentsial energiyalarning yig'indisi) o'zgarmas bo'ladi.
Absalyut elastik va noelastik urilishlar: Jismlarning qisqa vaqtli o'zaro ta'sirlashishi urilish deb ataladi. Absolyut noelastik urilishda deformatsiya saqlanib qoladi va kinetik energiya qisman deformatsiya ishiga aylanadi. Absolyut elastik urilishda deformatsiya yo'qoladi va kinetik energiya to'liq tiklanadi. Impulsning saqlanish qonuni har ikkala turdagi urilishlarda ham bajariladi, lekin mexanik energiyaning saqlanish qonuni faqat absalyut elastik urilishda o'rinli.