O’zbеk tili lеksikоlоgiyasi

Ushbu kitob o'zbek tili leksikologiyasiga bag'ishlangan bo'lib, unda so'z boyligi, uning tarkibi, turlari, o'zgarishlari, nutq uslublari va boshqa shu kabi muhim jihatlar keng yoritilgan. Kitobda nazariy ma'lumotlar bilan birga amaliy misollar ham keltirilgan.

Asosiy mavzular

Leksikologiya, uning obyekti, predmeti va vazifalari: Leksikologiyaning obyekti tilning lug'at boyligi (leksikasi) ekanligi, uning tarkibi, tuzilishi va tilning boshqa sathlari bilan aloqasi, shuningdek, leksikologiyaning vazifalari – lug'at boyligini o'rganish, eskirish va yangilanish jarayonlarini tadqiq qilish, leksik-semantik tavsiflash kabilar ko'rib chiqiladi.
Leksikologiyaning turlari: Umumiy va xususiy leksikologiya, sinxron (tavsifiy) va diaxron (tarixiy) leksikologiya turlari haqida ma'lumot beriladi. Umumiy leksikologiya barcha tillar lug'at boyligini o'rgansa, xususiy leksikologiya muayyan bir tilning lug'atini o'rganadi. Tavsifiy leksikologiya lug'atni statik holatda, tarixiy leksikologiya esa dinamik holatda o'rganadi.
Leksikologiyaning boshqa fanlar bilan aloqasi: Leksikologiya semasiologiya, onomasiologiya, etimologiya, frazeologiya, fonetika, grammatika va uslubshunoslik kabi fanlar bilan aloqadorligi, bu fanlar bilan hamkorlikda lug'at boyligini tadqiq etishning ahamiyati ko'rsatiladi.
Leksikologiyada lug'at boyligining sistema sifatida o'rganilishi: Tilning lug'at boyligi sistema sifatida o'rganilishi, so'zlar va iboralar o'rtasidagi aloqalar, ifoda va mazmun birligi, leksik ma'no va uning semalari kabi masalalar ko'riladi.
So'zning leksik birlik sifatidagi mohiyati: So'zning til birligi sifatidagi mohiyati, uning strukturasi (ifoda va mazmun planlari, semantik tarkibi), leksik ma'no va uslubiy semalar, leksik ma'no va etimon, leksik ma'no taraqqiyoti, uzual va okkazional ma'nolar masalalari tahlil qilinadi.
Leksemalarning leksik birlik sifatidagi tavsifi: Leksemalarning ifoda va mazmun planlarining birligi, ifoda planining fonetik xususiyatlari, mazmun planidagi leksik ma'nolar va uslubiy bo'yoqlar, hamda ularning dialektik munosabati kabi masalalar yoritiladi.
Leksemaning semantik tarkibi: Leksemaning semantik tarkibi, leksik ma'no, qo'shimcha ottenkalar (ma'no qirralari, uslubiy semalar) va turkumlik semalarning o'rni va ahamiyati ko'rsatib o'tiladi.
Leksik ma'no tiplari: Leksik ma'nolarning guruhlanishi, hozirgi va avvalgi ma'nolar, bosh va hosila ma'nolar, uzual va okkazional ma'nolar haqida ma'lumotlar beriladi.
Leksik sinonimiya: Sinonimiya hodisasi, sinonimik qatorlar, sinonimlarning turlari (ma'no sinonimlari, uslubiy sinonimlar, nutqiy sinonimlar), sinonimiya va polisemiya o'rtasidagi bog'lanish, sinonimlarning uslubiy vosita sifatidagi roli kabi masalalar yoritiladi.
Leksik antonimiya: Antonimiya hodisasi, antonimik juftliklar, antonimiyaning so'z turkumlariga munosabati, kontekstual antonimiya, antonimiya va polisemiya, antonimlarning uslubiy vosita sifatidagi qo'llanilishi kabi masalalar ko'rib chiqiladi.
Leksik omonimiya: Omonimiya hodisasi, omonimlarning yuzaga kelish sabablari, omonimiya va polisemiya, leksik omonimiyaga yondosh hodisalar (omofonlar, omograflar), hamda omonimlarning uslubiy vosita sifatida qo'llanilishi masalalari tahlil qilinadi.
Paronimiya: Paronimiya hodisasi, uning o'xshashlik va tafovutli jihatlari, paronimlarning nutqda uslubiy vosita sifatida qo'llanilishi ko'rib chiqiladi.
Giponimiya, graduonimiya, partonimiya: Giponimiya, graduonimiya va partonimiya lug'at boyligining tizimli munosabatlarini aks ettiruvchi hodisalar sifatida tahlil qilinadi.
O'zbek tili leksikasining tarixiy taraqqiyoti: O'zbek tili leksikasining tarixiy taraqqiyoti, tilning xalq tarixi bilan bog'liqligi, o'z qatlam so'zlari (umumturkiy so'zlar va sof o'zbek so'zlari), o'zlashgan qatlam so'zlari (arab, fors-tojik, ruscha-baynalmilal so'zlar) kabi masalalar yoritiladi.
So'z o'zlashtirish: So'z o'zlashtirish hodisasi, uning yo'llari va usullari (o'zicha olish, kalkalab olish), hamda so'z o'zlashtirish va chet so'zlarni qo'llash o'rtasidagi farq tahlil qilinadi.
Leksemalarning ishlatilish doirasi: Leksemalarning ishlatilish doirasi, umumxalq lug'aviy birliklar, dialektlarga xos so'zlar, kasb-hunar leksikasi, argotizmlar va jargonizmlar, vulgarizmlar kabi masalalar ko'rib chiqiladi.
O'zbek tili leksikasida eskirish va yangilanish jarayonlari: Eskirish jarayonining natijalari (leksik istorizmlar, leksik arxaizmlar) va yangilanish jarayonining natijalari (leksik neologizmlar) haqida ma'lumotlar beriladi.
O'zbek tili leksikasining emotsional-ekspressiv jihatdan qatlamlanishi: So'zning uslubiy bo'yog'i, emotsional-ekspressiv jihatdan betaraf so'zlar va bo'yoqdor so'zlar, nutqda ekspressivlikning ifodalanish usullari kabi masalalar tahlil qilinadi.
Leksemalarning nutq ko'rinishlarga xoslanishi: Nutq, uning ko'rinishlari (adabiy nutq, so'zlashuv nutqi), adabiy nutq va so'zlashuv nutqlarining farqlari, so'zlarning nutq ko'rinishlariga xoslanishi masalalari yoritiladi.