Kimyoviy kinetika va kataliz fanidan terminlarning izohli lug‘ati.

Ushbu kitob "Kimyoviy kinetika va kataliz" fanidan terminlarning izohli lug'ati bo'lib, kimyoviy reaksiya tezligi, mexanizmlari, katalizatorlar va ularning turlari, reaksiya mexanizmlari, kimyoviy kinetikaning turli modellari, izotop effektlari kabi keng qamrovli ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Kitobda kimyoviy jarayonlarni tushunish uchun zarur bo'lgan asosiy terminlar va tushunchalar ingliz, rus va o'zbek tillarida keltirilgan va izohlangan.

Asosiy mavzular

Kimyoviy kinetika: Reaksiya tezligi va mexanizmi haqidagi fan.
Formal kinetika: Kinetikaning reagentlar va mahsulotlar konsentratsiyasiga bog'liq bo'lmagan holda reaksiya borishini vaqtga bog'liqligini o'rganuvchi bo'limi.
Elementar reaksiya: Mahsulotlar va reagentlardan boshqa moddalar hosil bo'lmasdan boradigan reaksiya.
Oddiy reaksiya: Elementar reaksiya qonunlari bo'yicha amalga oshadi, lekin bittadan ortiq faollashish to'sig'iga ega bo'lishi mumkin.
Kimyoviy reaksiya mexanizmi: Reaksiyaning borishiga imkon beradigan oddiy reaksiyalar to'plami.
Murakkab reaksiyalar: Mexanizmi ikki yoki undan ortiq bosqichdan iborat bo'lgan reaksiyalar.
Kimyoviy reaksiya tezligi: Hajm va vaqt birligidagi o'zgarish aktlari soni.
Oʻtish darajasi: Kimyoviy oʻzgaruvchi.
Oʻtish tezligi: Oʻtish darajasidan vaqt boʻyicha olingan hosila.
Reagentning sarflanish tezligi: Mahsulotning hosil boʻlish tezligi.
Massalar ta'siri qonuni: Reaksiya tezligining reaksiyaga kirishuvchi moddalar konsentratsiyasi koʻpaytmasiga bog'liqligi.
Kinetik tenglama: Modda hosil boʻlish tezligining reagent konsentratsiyasiga bog'liqligidan kelib chiqadi.
Kinetik egri chiziq: Koonsenstratsiya yoki modda miqdorining vaqtga bog'liqligi.
Elementar reaksiyalarning asosiy tiplari: Gomolitik, elertron juftining hosil bo'lishi va boshqa tiplar.
Elektron-oʻygʻongan molekulalar: Kimyoviy strukturaning oʻzgarishi va birlamchi fotomahsulotga oʻzgarishi.
Ikkilamchi reaksiyalar: Fotokimyoviy va qorong'i reaksiyalar mahsulotlari ishtirokida boradi.
Kataliz: Maxsus moddalar – katalizatorlar ta'sirida kimyoviy reaksiyaning oʻygʻonish holatga yoki tezlashishiga olib keladigang holat.
Gomogen kataliz: Reaksiya aralashma bilan katalizator bir hil fazada boʻlgan kataliz.
Fermentativ kataliz: Biologik katalizatorlar – fermentlar (enzimlar) ishtirokidagi kataliz.
Geterogen kataliz: Reaksiya aralashma bilan katalizator turli hil fazada boʻlgan kataliz.
Kislota-asosli kataliz: Kislotalar va ishkorlar ishtirokidagi kataliz.
Umumiy kislota-asosli kataliz: Agar reaksiya tezligi kislota (asos) konsentratsiyasiga bog'liq boʻlsa.
Spetsifik kislota-asosli kataliz: Agar reaksiya tezligi asosan N⁺ va ON⁻ konsentratsiyalariga, yoki kislotalar konsentratsiyasi yuqori boʻlganda muhit kislotaligiga bog'liq boʻlsa.
Brensted tenglamasi: Kislota katalizatorlik qilayotgan reaksiya tezlik konstantasi logarifmik qiymati bilan katalizator dissotsilanish konstantasi logarifmik qiymati oʻrtasidagi chiziqli bogʻliqlik.
Gammet tenglamasi: Para- i metaalmashgan aromatik birikmalar reaksiyalari uchun.
Zanjir reaksiyalari: Dastlabki moddalarning mahsulotlarga aylanishi davomiy takrorlanishi – erkin radikalllar ishtirokida boradigan kimyoviy jarayonlar.
Zanjir uzunligi: Zanjirning paydo boʻlish radikalida bir hosil boʻlishda zanjirning oʻsish bosqichidagi takrorlanishlar soni.
Zanjir reaksiyalarining tarmoqlanishi: Zanjirning tarmoqlanish bosqichi mavjud, ya'ni mavjud bo'lgan radikallardan yangi erkin valentliklarining hosil boʻlishi generatsiyasi.
Semyonovning yarim statsionar konsentratsiya usuli: Kvazistatsionar konsentratsiya usuli konsentratsiyasi eng yuqori boʻlgan zarrachadan tashqari barcha oraliq zarrachalarning konsentratsiyasini aniqlash uchun qoʻllaniladi.
Oʻz-oʻzidan alangalanishning quyi chegarasi: Undan yuqori boʻlganda oʻz-oʻzidan alanganlanish boshlanadigan kislorod konsentratsiyasi.
Oʻz-oʻzidan alangalanishning yuqori chegarasi: Barcha zarrachalarning umumiy konsentratsiyasi boʻlib, undan past konsentratsiyada oʻz-oʻzidan alangalanish sodir boʻladi.
Fotokimyoviy reaksiya: Ultrabinafsha, koʻrinish yoki infraqizil nurlari kvantlarining yutilishi natijasida yuoradigan reaksiyalar.
Kvant chiqishi: Hodisalar sonining yutilgan yorug'lik kvantlar soniga nisbati.
Fluoressensiya: Multipletlikni oʻzgartirmasdan oʻygʻongan holatdan nur taratib asosiy holatga oʻtish.
Fosforessensiya: Asosiy holatga taqiqlangan nur taratib oʻtish.
Ichki konversiya: Multipletlikni oʻzgartirmasdan nur taratmay oʻtish.
Birlamchi fotokimyoviy reaksiyalar: Elektron-oʻygʻongan molekulalar ishtirokida borib, kimyoviy strukturaning oʻzgarishi va birlamchi fotomahsulotga oʻzgarishga olib keladi.
Molekulalararo izotop effekti: Dastlabki reagentlar turlicha izotoplardan tashkil topgan.
Hujayra effekti: Kletokaning reaksiya tezligiga ta'siri.
Brensted – Berrum tenglamasi: Barcha faollik koeffitsientlari birga teng boʻlgandagi A va B reaksiyalar tezlik konstantasi bilan bog'liq.
Birlamchi tuz effekti: Eritmadagi ion kuchini wzgarishiga olib keluvchi qoʻshimcha tuz konsentratsiyasi oʻzgarishining ionlar orasida boradigan reaksiya tezligini oʻzgarishiga olib kelishi.
Faollanish Gibbs energiyasi: Faollanish Gibbs energiyasining oʻzgarishi reaksiya Gibbs energiyasi oʻzgarishiga toʻgʻri proporsional.
Bryonsted tenglamasi: Kislota katalizatorlik qilayotgan reaksiya tezlik konstantasi logarifmik qiymati bilan katalizator dissotsilanish konstantasi logarifmik qiymati oʻrtasidagi chiziqli bogʻliqlik.
Sirt potensial energiyasi: Molekulyar kompleksning potensial energiyasi atomlarning geometrik koordinati sifatida.
Reaksiya koordinatasi: Reagentdan mahsulotga tomon energetik eng qulay yoʻl.
Potensial energiya profili: Reaksiya reagentlari va mahsulotlaridan iborat sistema atomlari potensial energiyasining reaksiya koordinatalari finksiyasi sifatidagi egri chiziq.
O'tish holati (faollashgan kompleks): Reaksiyaga kirishayotgan zarrachalalarning sirt potensil energiyasida reagentlar vohasidan mahsulotlar vohasiga oʻtishdagi davon cho'qqisidagi holati.
Haqiqiy faollanish energiyasi: Faollashgan kompleks va faollashgan reagentlar energiyalari orasidagi farq.
Tunnellash: Zarrachaning potensial energiya toʻsigʻini to'siq balanligiga qaraganda kam kinetik energiya bilan oshishi.
Kinetik izotop effekti: Tarkibida engil izotop boʻlgan zarracha ishtirokida borayotgan reksiya tezlik doimiysining tarkibida og'ir izotop boʻlgan zarracha ishtirokida borayotgan reksiya tezlik doimiysiga nisbati.
Birlamchi izotop effekti: Atom almashtirilganda uning siljishi reaksiya koordinatasiga asosiy ulush qoʻshadi.
Ikkilamchi izotop effekti: Atom almashtirilganda uning siljishi reaksiya koordinatasiga asosiy ulush qoʻshmaydi.
Ichkimoʻlekulyar izotop effekti: Mahsulotlar turlicha taqsimlangan izotoplardan iborat.
Normal izotop effekti: Engil < ogʻir boʻlganda kuzatiladi.
Teskari yoki anomal izotop effekti: Engil < ogʻir boʻlganda kuzatiladi.
Hujayra (cage): Kondensatlangan fazadagi kimyoviy yoki fotokimyoviy dissotsiatsiya bo'laklarini oʻrab olgan molekulalardan iborat agregat.
Lengmyur-Xinshelvud mexanizmi: Geterogen katalitik reaksiya mexanizmi boʻlib, unda mahsulotlarning hosil boʻlishi adsorbsiyalangan zarrachalar oʻrtasidagi elementar reaksiyalar hisobida amalga oshadi.
Ili-Ridil mexanizmi: Geterogen reaksiya mexanizmi oʻzida adsorbsiyalangan zarrachalar bilan gomogen (gaz) fazadagi zarrachalarning ta'sirini oʻz ichiga oladi.
Avtokatalitik reaksiya: Reaksiya mahsulotlarining birortasi bilan katalizlanadi.