Xorazm xalq dostonlari leksikasida nofaol qatlam

Ushbu tadqiqot O'zbekiston Respublikasi Oliy va O'rta Maxsus Ta'lim Vazirligi Urganch Davlat Universiteti huzuridagi Xudayberganova Dildora Qulmamatovna nomli magistrant tomonidan tayyorlangan dissertatsiya ishi bo'lib, unda "Xorazm xalq dostonlari leksikasida nofaol qatlam" mavzusi chuqur tahlil qilingan. Dissertatsiyada dostonlar tilidagi dialektizmlarning hududiy, ishlatilish davri va geneologik jihatdan chegaralangan qatlamlari, shuningdek, ularning badiiy nutqdagi o'rni, frazeologik va grammatik xususiyatlari atroflicha o'rganilgan. Tadqiqotda arxaizmlar, tarixiy so'zlar, forsiy va arabiy o'zlashmalar, shuningdek, xalq og'zaki ijodiyotiga xos boshqa leksik birliklar ham o'ziga xos tahlil qilingan. Tadqiqot O'zbek xalq og'zaki ijodining boy lisoniy merosini o'rganishda muhim hissa qo'shadi.

Asosiy mavzular

Dostonlar tilidagi leksik va semantik dialektizmlar: Dostonlarning og'zaki variantlari leksikasi jonli so'zlashuv tili bilan uzviy aloqaga ega. Xorazm dostonlarida ishlatiladigan turli leksik va semantik dialektizmlar tahlil qilinadi, ularning o'ziga xosliklari va ma'noviy xususiyatlari ochib beriladi. Jumladan, "adan", "arvak", "bo'ka", "gashir", "danjik", "dandon", "domoq", "davla", "dallik", "zangi", "do'g'ma", "dalak", "jolotoy", "joqoy", "zomcha", "ustabodom", "sirg'iyo", "sozoq", "suri", "sirish", "tanqa", "taka", "toyloq", "topo", "tuta", "tuxum", "xo'stor", "uchak", "oxtiq", "og'abey", "orja", "sumak" kabi so'zlarning ma'nolari va qo'llanilishi tushuntiriladi.
Frazeologik dialektizmlar: Og'zaki nutq jarayonida tayyor qolipga solingan, an'anaviy tarzda avloddan avlodga o'tib kelayotgan xalqona iboralar frazeologiya nomi ostida yuritiladi. Dostonlarda metafora, metonimiya, obrazli o'xshatishlar orqali yasalgan frazeologik iboralarning ko'lami ancha kengdir. Tadqiqotda "yuragiga tosh urib", "nomardga boshingiz egmang", "davlat qushim boshdan uchdi", "oq fotixa berdi", "mard bilinar qaro kunda" kabi ko'plab frazeologik iboralarning ma'nolari va qo'llanilishi tahlil qilinadi.
Dostonlar tilida fonetik dialektizmlar: Xorazm dostonlarida fonetik dialektizmlar ko'p uchraydi. Bu mintaqada dostonlar og'zaki variantlar bilan bir qatorda yozma nusxalar ham keng tarqalgan. Yozma nusxalarda arxaizm va istorizmlar salmog'i katta bo'lib, dialektizmlar ulardan ozroq namoyon bo'ladi. Og'zaki variantlarda esa dialektizmlar salmog'i yuqori bo'lib, arxaizm va istorizmlar nufuzi kamroq holda ko'zga tashlanadi. Dostonlarda "qorinja", "yoshulli", "amdoli", "milong", "orqayin", "u:l", "sho'gir", "sop", "zomoriq", "kapcha", "oxtiq", "pishik", "to'rpoq", "cho'kitka", "bo'ryo", "mazgil", "tosh", "to'ppi", "qal'a", "shish", "go'ch", "mushuk" kabi fonetik o'zgarishlarga uchragan so'zlar tahlil qilinadi.
Dostonlar tilida grammatik dialektizmlar: Xorazm mintaqasi ko'plab etnik guruhlarning birlashmasi hisoblanadi. Bu mintaqada turkmanlar, qoraqalpoqlar, qozoqlar yonma-yon istiqomat qilishadi. Shu sababli Xorazm dostonlari leksikasida bu tillarga xos so'zlar ko'plab uchraydi. Grammatik shakllarda turli qo'shimchalar o'g'uz elementlarini o'ziga qamrab oladi. Masalan, fe'lning o'tgan zamon, birinchi shaxsda ko'rinishi ozarbayjon tiliga xos xususiyat kasb etadi. Dostonlarda "birla", "bila", "-g'il", "-ur", "-im", "-din", "-nan", "-mon", "-man" kabi grammatik dialektizmlar tahlil qilinadi.
Dostonlar tilida tarixiy-so'zlarning nutqiy voqealanishi: Eskirib, iste'moldan chiqib qolgan so'z yoki iboralar dostonlar leksikasida anchani tashkil etadi. Ular leksik, semantik, fonetik, grammatik, frazeologik kabi turlarga bo'linadi. Dostonlarda "kuma", "chotma", "chekman", "kuloh", "janda", "qabo", "zar qubba", "xurjun", "kajava", "choydish", "jom", "kapgir", "jo'rop", "pishik", "kurra", "shog'ol", "murg", "mor", "mo'rcha", "zanbur", "padar", "pisar", "duxtor", "zanon", "bachcha", "modar", "mardon", "hamshira", "oftob", "moh", "hilol", "sitora", "qamar", "xinoli", "qalam qosh", "chashmi mast", "shikasta hol" kabi tarixiy so'zlar va ularning nutqiy voqelanishi tahlil qilinadi.
Dostonlar tilidagi forsiy qatlam: Xorazm dostonlari tilida forsiy qatlam alohida o'rin egallaydi. Buning asosiy sabablaridan biri ularning lisoniy tarkibida qadimgi xorazmiylar tiliga oid leksemalarning mavjudligi bo'lsa, ikkinchi sababi Xorazmda ziyolilarning aksariyati arab tilini o'qitishi va forsiy tilini ikkinchi til sifatida foydalanishganligi bilan bog'liq. Dostonlarda "shahlo", "zebo", "tar g'uncha", "siyo", "parda", "silobcha", "g'oli", "chiroq", "devor", "xoda", "kapcha", "gumbaz", "olma", "anor", "pista", "bodom", "daraxt", "gul" kabi forsiy o'zlashmalar tahlil qilingan.
Dostonlar tilidagi arabiy qatlam: VIII asrdan boshlab arab istilosi natijasida yerli aholi bilan arablarning aralashuvi jarayoni boshlangan. Bu esa o'zbek tiliga, jumladan, dostonlar tiliga arabiy so'zlarning kirib kelishiga sabab bo'lgan. Dostonlarda "Qur'on", "musulmon", "sajda", "namoz", "toat-ibodat", "shariat", "jannat", "masjid", "madrasa", "mulla", "ilm", "kitob", "daftar", "ulamo", "she'r" kabi arabiy so'zlar tahlil qilingan.