Organik kimyo
Ushbu kitob 'Organik kimyo' fanidan amaliy mashg'ulotlar bo'yicha uslubiy ko'rsatma bo'lib, O'zbekiston Respublikasi Oliy va O'rta Maxsus Ta'lim Vazirligining Qarshi Muhandislik-Iqtisodiyot Instituti Texnologiyasi Fakulteti Kimyo Kafedrasi tomonidan tayyorlangan. Unda organik birikmalarning miqdoriy tahlili, alkalar, alkenlar, alkillar, sikloalkanlar, aromatik uglevodorodlar, spirtlar va ularning hosilalari kabi mavzular chuqur yoritilgan.
Asosiy mavzular
- Organik birikmalarning miqdoriy tahlili: Organik birikmalar tarkibidagi elementlardan birining foiz miqdorini aniqlash miqdoriy analizning vazifasidir. Miqdoriy tahlil natijalariga qarab, moddaning atom formulasi aniqlanadi. Libix usuli bilan uglerod va vodorod miqdorini aniqlash, Dumas usuli bilan azotni aniqlash va Keldal usuli bilan azotni aniqlash usullari yoritilgan.
- Alkanlar (Tuyingan uglevodorodlar): Alkanlar – uglevodorodlar bo'lib, ularning molekulalari faqat uglerod va vodoroddan tashkil topgan. Molekulalarida faqat bitta qo'sh bog' bo'lgan to'yinmagan uglevodorodlarga alkenlar deyiladi. Alkanlar haqida batafsil ma'lumotlar, ularning izomeriyasi va nomlanishi, olinish usullari va kimyoviy xossalari yoritilgan.
- Alkenlar (Tuyinmagan uglevodorodlar): Molekulasida bitta qo'sh bog' bo'lgan to'yinmagan uglevodorodlarga alkenlar deyiladi. Bu kitobda alkenlarning tuzilishi, izomeriyasi, nomlanishi, olinish usullari va ularning kimyoviy xossalari chuqur yoritilgan. Masalan, etilen uglevodorodlarining olinish usullari va reaktsiyalari batafsil ko'rsatilgan.
- Alkinlar (Asetilen uglevodorodlari): Asetilen uglevodorodlarining umumiy formulasi CnH2n-2 bo'lib, ularning tuzilishida uch bog' mavjud. Kitobda alkinlarning izomeriyasi, nomlanishi, olinish usullari va kimyoviy xossalari batafsil tahlil qilingan. Asetilenning kimyoviy xossalari, jumladan, uning qo'sh bog'lari orqali sodir bo'ladigan reaksiyalari yoritilgan.
- Diien uglevodorodlari (Alkadienlar): Diien uglevodorodlarining tuzilishida qo'sh bog' mavjud. Ularning umumiy formulalari CnH2n-2 bilan ifodalanib, n≥3 sharti qanoatlantirilishi shart. Kitobda diienlarning tuzilishi, izomeriyasi, nomlanishi, olinish usullari va kimyoviy xossalari batafsil ko'rib chiqilgan. Masalan, 1,3-butadiyenni bormning birikish reaksiyasi va uning mexanizmi ko'rsatilgan.
- Sikloalkanlar: Yopiq zanjir hosil qiluvchi birikmalarni siklik birikmalar deyiladi. Sikloalkanlar uglevodorodlar sinfiga mansub bo'lib, CnH2n umumiy formula bilan ifodalanadi. Kitobda sikloalkanlarning tuzilishi, izomeriyasi, nomlanishi, olinish usullari va kimyoviy xossalari yoritilgan. Masalan, siklopropan va siklobutanlarning tuzilishi va olinish usullari ko'rsatilgan.
- Aromatik uglevodorodlar: Aromatik uglevodorodlar umumiy formulasi CnH2n-6, bu yerda n ≥ 6. Aromatik uglevodorodlarning gomologik qatori benzol (benzen)dan boshlanadi. Kitobda benzolning tuzilishi, uning fizik va kimyoviy xossalari, olinish usullari va aromatik uglevodorodlarning turli vakillari batafsil yoritilgan. Masalan, benzolning halogenlash, nitrolash, sulfolash reaksiyalari ko'rsatilgan.
- Spirtlar: Spirtlar – uglevodorodlar atomlaridagi vodord atomlarini gidroksil guruhiga almashtirishdan hosil bo'lgan birikmalar. Kitobda bir va ko'p atomli spirtlarning tuzilishi, izomeriyasi, nomlanishi, olinish usullari va kimyoviy xossalari chuqur tahlil qilingan. Masalan, etil spirtining olinish usullari va uning kimyoviy xossalari ko'rsatilgan.
- Fenollar: Fenollar – bu uglevodorodlarning gidroksil guruhiga ega bo'lgan aromatik birikmalar. Kitobda bir atomli, ikki atomli va uch atomli fenollarning tuzilishi, izomeriyasi, nomlanishi, olinish usullari va kimyoviy xossalari batafsil yoritilgan. Masalan, fenolning ishqorlar bilan reaksiyasi va uning kimyoviy xossalari ko'rsatilgan.