Yuqori molekulali birikmalar kimyosi va fizikasi

Ushbu kitob O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta Maxsus Ta’lim Vazirligi, Namangan Muhandislik Texnologiya Instituti tomonidan tayyorlangan “Yuqori Molekulali Birikmalar Kimyosi va Fizikasi” fanidan ma’ruzalar matnini o‘z ichiga oladi. Unda yuqori molekulali birikmalarning asosiy tushunchalari, tasnifi, olinish usullari, kimyoviy o‘zgarishlari, tuzilishi, fazaviy holatlari, fizik-mexanik xossalari, polimerlanish kinetikasi va termodinamikasi, polimerlarni suyuq eritmalari, plastifikatsiya jarayoni, polimerlarning mexanik xossalari, kristall va amorf polimerlar, relaksatsiya hodisasi, shishasimon holat, yuqori elastik xolat, qovushqoq-oquvchan xolat kabi muhim mavzular chuqur yoritilgan.

Asosiy mavzular

Yuqori molekulali birikmalar tasnifi: YuMB molekulasi yoki makromolekula, kelib chiqishi va olinish usuliga qarab tabiiy, sun’iy va sintetik polimerlarga bo‘linishi, organik, noorganik va elementoorganik polimerlar tasnifi, gomozanjirli va geterozanjirli polimerlar, gomopolimerlar va sopolimerlar turlari, chiziqli, juft chiziqli, tarmoqlangan va tursimon polimerlar haqida ma'lumot berilgan.
Polimerlarni olish usullari: Polimerlanish va polikondensatsiyalanish usullari, polimerlanishda aktiv markazlar, zanjirning hosil bo‘lishi, o‘sishi va uzilishi bosqichlari, radikal, ion, kation va anion polimerlanish, polimerlanishga kinetik va termodinamik faktorlarning ta’siri, polimerlanishni boshqarish usullari haqida ma'lumot berilgan.
Radikal polimerlanish: Radikal polimerlanishda aktiv markaz erkin radikal ekanligi, aktiv markazni hosil bo‘lishi, zanjirning o‘sishi va uzilishi bosqichlari, termik, fotokimeviy, radiatsion va kimyoviy initsirlash, zanjir uzatilishi va rekombinatsiya mexanizmlari, ingibitorlar ta’siri va radikal polimerlanish kinetikasi haqida batafsil ma’lumot berilgan.
Ion polimerlanish: Kation va anion polimerlanish, ularning o‘ziga xos belgilari, kation polimerlanishda katalizatorlar, kation polimerlanish mexanizmi, anion polimerlanish va ion-koordinatsion polimerlanish turlari haqida ma'lumot berilgan.
Sopolimerlanish: Sopolimerlanishning mohiyati, sopolimer tarkibi, monomerlar aralashmasi tarkibidan farq qilishi, sopolimerlanish konstantalari, polikondensatsiyalanish va polimerlanish jarayonlari, sanoatda polimerlanish usullari, massada, eritma, emulsiyada polimerlanishning afzalliklari va kamchiliklari haqida ma'lumot berilgan.
Polikondensasiyalash: Polikondensatsiya jarayonining mohiyati, polifunktsional birikmalarning o‘zaro ta’siri, polimerlanishni harakterlovchi belgilari, polikondensatsiya kinetikasi, muvozanat konstantasi, polimerlanish darajasi va uning tavsiflanishi haqida ma'lumot berilgan.
Polimerlarning kimyoviy o‘zgarishlari, polimeranalogik uzgarishlar: Polimeranalogik o‘zgarishlar kimyosining rivojlanishi, polimerlarning xossalarini yaxshilash va yangi polimerlar olish uchun qo‘llanilishi, sellyulozani qayta ishlash, poliakrilonitrilni xalkalanishi kabi misollar keltirilgan.
Polimerlardagi turli tumanliklar: Polimerlarda molekulyar massa bo‘yicha turlig`tumanlik, polidisperslik, molekulyar massa va molekulalar soni bo‘yicha taksimlanish, integral va differentsial taksimlanish, unimodal, bimodal va polimodal taksimlanishlar haqida ma'lumot berilgan.
Polimerlarning makromolekulalari tuzilishi: Zanjir konfiguratsiyasi, monomer zvenolarining tuzilishi, birikish konfiguratsiyasi, fazoviy izomeriya, stereoizomeriya (izotaktik, sindiotaktik, ataktik), tarmoqlangan va tursimon polimerlar, makromolekulalarning uzaro boglanishi, konformatsiya, konformer, tsisg` va transg` izomerlanish haqida batafsil ma'lumot berilgan.
Individual makromolekulalarning strukturasi: Makromolekulalarning o‘lchami, shakli va konformatsiyasi, konformatsion izomerlar, tsisg` va transg` izomerlanishi, fazoda atomlarning joylashuvi, valent burchaklar, termodinamik va kinetik segment, persistent uzunlik, gidrodinamik uzunlik, makromolekula uchlari orasidagi masofa haqida ma'lumot berilgan.
Polimerlar egiluvchanligi: Polimerlarning egiluvchanligi termini, ichki molekulyar issiqlik harakati, tashqi kuchlar ta’sirida konformatsiyani o‘zgartirish qobiliyati, termodinamik va kinetik egiluvchanlik, bikrlik parametri, termodinamik segment uzunligi, persistent uzunlik, Flori egiluvchanlik parametri, temperatura va kuchlanishning ta’siri haqida ma'lumot berilgan.
Yuqori molekulyar massali birikmalarning agregat va fazaviy holatlari: Polimerlarning fazaviy va agregat holatlari, kristall, amorf, shishasimon, yuqori elastik, qovushqoq-oquvchan holatlar, shishalanish va oquvchanlik temperaturalari, fazaviy o‘tishlar haqida ma'lumot berilgan.
Kristall polimerlar: Kristall polimerlarning tuzilishi, kristallanish jarayoni, kristallanish markazining hosil bo‘lishi va o‘sishi, kristallanish tezligi va unga ta’sir etuvchi omillar, kristallanish tezligining temperaturaga bog‘liqligi, kristallarning suyuqlanishi, kristallarning turli strukturalari (kristallit, monokristall, fibrilla, sferolit) haqida ma'lumot berilgan.
Kristall polimerlarning mexanik (deformatsion) xossalari: Kristall polimerlarning mexanik xossalari, deformatsiyalanish jarayoni, kuchlanish-deformatsiya egri chizig‘i, deformatsiyaning bosqichlari, buyincha hosil bo‘lishi, yuqori elastik deformatsiya, majburiy yuqori elastiklik chegarasi, murtlik va murtlik temperaturasi haqida ma'lumot berilgan.
Polimerlarda relaksatsiya xodisasi: Relaksatsiya hodisasining mohiyati, mexanik relaksatsiya (kuchlanish va deformatsiya relaksatsiyasi), relaksatsiya jarayoni, mexanik segment, relaksatsion spektr, temperatura va vaqt superpozitsiyasi prinsipi haqida ma'lumot berilgan.
Polimerlarni suyuq eritmalari va kolloid sistemalari: Polimer eritmalari, chin eritmalar va kolloid sistemalar, ularning belgilari, xosil bo‘lishi, bukish, bukish darajasi, bukish issiqlik effekti, bukishning kinetik omillari, polimerlarni erishi, ideal va real eritmalar, atermik va tartibli eritmalar, termodinamikasi haqida ma'lumot berilgan.
Polimerlarni suyultirilgan eritmalar: Polimerlarni suyultirilgan va kontsentrlangan eritmalarining farqlari, Raul qonuni, Vantg`Goff tenglamasi, osmotik bosim va uning kontsentratsiyaga bog‘liqligi, virial koeffitsientlar, Flori tenglamasi, kovushkoklik va uning turlari haqida ma'lumot berilgan.
Polimerlarni plastifikasiyalash: Polimerlarning plastifikatsiyalanishi, uni o‘tkazish uchun plastifikatorlarning ahamiyati, plastifikatorlarning ta’sir mexanizmi, strukturaviy va strukturalararo plastifikatsiyalash, Jurkov qoidasi, polimerlarning qayta ishlash va ekspluatatsiya qilishga plastifikatorlarning ta’siri haqida ma'lumot berilgan.