Umumiy va noarganik kimyo

Ushbu kitob Oʻzbekiston Respublikasi Oliy va Oʻrta Maxsus Ta’lim Vazirligi tomonidan Oʻzbekiston Respublikasi oliy oʻquv yurtlari uchun tayyorlangan, umumiy va noorganik kimyo fanidan laboratoriya mashgʻulotlari uchun oʻquv-uslubiy qoʻllanmadir. Kitobda kimyo fanining asosiy tushunchalari, qonunlari, reaksiyalar, elementlar, ularning birikmalari, valentlik, oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari, elektroliz, dispers sistemalar, eritmalarning konsentratsiyasini ifodalash usullari, tuzlarning gidrolizi, kimyoviy kinetika, kimyoviy muvozanat, kataliz, elektrokimyoviy jarayonlar, metallar, ularning birikmalari va xossalari, uglerod, kremniy, oltingugurt, azot, fosfor, galogenlar, vodorod peroksid, ularning hosil bo'lishi va xossalari, shuningdek, kimyo laboratoriyasida ishlash qoidalari kabi mavzular oʻz ichiga olgan. Kitob kimyo fanini chuqur oʻrganish va laboratoriya ishlarini bajarish uchun zarur boʻlgan nazariy va amaliy bilimlar bilan ta’minlashga qaratilgan.

Asosiy mavzular

Kirish. Kimyoning asosiy tushunchalari: Bu bo'limda modda, materiya, atom, molekula, atom massasi, molekulyar massa, mol kabi kimyoning asosiy tushunchalari bilan tanishiladi. Shuningdek, materiyaning ikki turi - modda va maydon, moddaning xossalari, fizik va kimyoviy o'zgarishlar, kimyo fani va uning vazifalari ham yoritilgan.
Atom tuzilishi. Atom tuzilishi nazariyalari: Atom tuzilishiga oid turli modellari, Rеzеrfоrdning planetar modeli, Bor postulatlari, kvant nazariyasi, atom zaryadining fizik va kimyoviy ahamiyati, Avogadro soni kabi mavzular tushuntirilgan.
D.I.Mendeleevning elementlar davriy qonuni va davriy sistema: Bu bo'limda D.I.Mendeleevning elementlar davriy qonuni va davriy sistemasi, elementlarning davriy oʻzgarishi, gruppalar va davrlarga boʻlinishi, ularning fizik va kimyoviy xossalari haqida ma'lumot beriladi.
Kimyoviy reaksiyalar tezligi. Gomogen va geterogen reaksiyalar: Kimyoviy reaksiyalar tezligiga ta’sir etuvchi omillar (konsentratsiya, temperatura, katalizator), massalar ta’siri qonuni, gomogen va geterogen reaksiyalar haqida ma'lumot berilgan.
Kimyoviy muvozanat. Le-Shatelye prinsipi: Kimyoviy muvozanat, muvozanat konstantasi, Le-Shatelye prinsipi, muvozanatni siljituvchi omillar (temperatura, bosim, konsentratsiya) hamda ularning ta'siri haqida ma'lumot berilgan.
Dispеrs sistеmalar. Eritmalar: Dispеrs sistemalar, ularning turlari (suspenziya, emulsiya, kolloid eritmalar, chin eritmalar), ularning xossalari va ishlatilishi haqida ma'lumot berilgan.
Eritmalarning konsentratsiyalarini ifodalash usullari: Eritmalarning konsentratsiyasini ifodalash usullari (massasi, foiz konsentratsiyasi, molyar konsentratsiya, molal konsentratsiya, normal konsentratsiya, titr) va ularning hisob-kitoblari tushuntirilgan.
Tuzlarning gidrolizi: Tuzlarning gidrolizi va uning mexanizmlari, gidrolizga ta'sir etuvchi omillar (kislota va asosning kuchsizligi, temperatura, konsentratsiya), gidroliz turlari hamda ularning muhitga ta'siri haqida ma'lumot berilgan.
Oksidlanish–qaytarilish jarayonlari: Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari, oksidlovchi va qaytaruvchilar, oksidlanish darajasi, oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarini tenglashtirish usullari (elektron balans usuli, ion-elektron usuli) hamda ularning turlari haqida ma'lumot berilgan.
Elektroliz jarayonlari: Elektroliz jarayoni, uning mohiyati, elektrokimyoviy unsurlar, galvanik elementlar, elektrolizda ishlatiladigan elektrodlar, elektroliz jarayoni qonunlari hamda uning qoʻllanilishi haqida ma'lumot berilgan.
Kompleks birikmalar: Kompleks birikmalar, ularning tuzilishi, nomi, ichki va tashqi sferalari, kооrdinatsiоn soni, valentligi, kimyoviy xossalari va ishlatilishi haqida ma'lumot berilgan.
IA guruhcha elementlari: Ishqoriy metallar, ularning elektron konfiguratsiyasi, tabiatda uchrashi, olinishi, fizik va kimyoviy xossalari, birikmalari va ularning xalq xoʻjaligidagi ahamiyati haqida ma'lumot berilgan.
IIA guruhcha elementlari: Ishqoriy-yer metallar, ularning elektron konfiguratsiyasi, tabiatda uchrashi, olinishi, fizik va kimyoviy xossalari, birikmalari va ularning xalq xoʻjaligidagi ahamiyati haqida ma'lumot berilgan.
IIIA guruhcha elementlari: Uchinchi gruppaga mansub elementlar (bor, alyuminiy, galliy, indiy, talliy), ularning elektron konfiguratsiyasi, tabiatda uchrashi, olinishi, fizik va kimyoviy xossalari, birikmalari va ularning xalq xoʻjaligidagi ahamiyati haqida ma'lumot berilgan.
IVA guruhcha elementlari: Toʻrtinchi gruppaga mansub elementlar (uglerod, kremniy, germaniy, qalay, qoʻrgʻoshin), ularning elektron konfiguratsiyasi, tabiatda uchrashi, olinishi, fizik va kimyoviy xossalari, birikmalari va ularning xalq xoʻjaligidagi ahamiyati haqida ma'lumot berilgan.
VA guruhcha elementlari: Beshinchi gruppaga mansub elementlar (azot, fosfor, mishyak, surma, vismut), ularning elektron konfiguratsiyasi, tabiatda uchrashi, olinishi, fizik va kimyoviy xossalari, birikmalari va ularning xalq xoʻjaligidagi ahamiyati haqida ma'lumot berilgan.
VIA guruhcha elementlari: Oltinchi gruppaga mansub elementlar (oltingugurt, selen, tellur, poloniy), ularning elektron konfiguratsiyasi, tabiatda uchrashi, olinishi, fizik va kimyoviy xossalari, birikmalari va ularning xalq xoʻjaligidagi ahamiyati haqida ma'lumot berilgan.
VIIA guruhcha elementlari: Yettinchi gruppaga mansub elementlar (ftor, xlor, brom, yod, astat) - galogenlar, ularning elektron konfiguratsiyasi, tabiatda uchrashi, olinishi, fizik va kimyoviy xossalari, birikmalari, kislotalari va ularning xalq xoʻjaligidagi ahamiyati haqida ma'lumot berilgan.
Mis guruhchasi elementlari: Mis, kumush, oltin elementlari va ularning elektron konfiguratsiyasi, tabiatda uchrashi, olinishi, fizik va kimyoviy xossalari, birikmalari va ularning xalq xoʻjaligidagi ahamiyati haqida ma'lumot berilgan.
Rux guruhchasi elementlari: Rux, kadmiy, simob elementlari va ularning elektron konfiguratsiyasi, tabiatda uchrashi, olinishi, fizik va kimyoviy xossalari, birikmalari va ularning xalq xoʻjaligidagi ahamiyati haqida ma'lumot berilgan.
Xrom va marganets guruhchasi elementlari: Xrom va marganets elementlari va ularning elektron konfiguratsiyasi, tabiatda uchrashi, olinishi, fizik va kimyoviy xossalari, birikmalari va ularning xalq xoʻjaligidagi ahamiyati haqida ma'lumot berilgan.
Laboratoriya ishi №1. Kimyoviy idishlar va tarozida ishlash qoidalari bilan tanishish: Kimyo laboratoriyasida ishlash qoidalari, kimyoviy idishlar va tarozilarning turlari va ulardan foydalanish usullari bilan tanishish.
Laboratoriya ishi №2. Аnоrgаnik birikmаlаrning muhim sinflаri: Oksidlar, asoslar, kislotalar va tuzlarning olinishi, xossalari va ularning reaksiyalari bilan tanishish.
Laboratoriya ishi №3. Metallarning mоl mаssа ekvivаlеntini аniqlаsh: Metallarning ekvivalentini aniqlash usullari, magniy misolida tajriba oʻtkazish va hisoblashlar bajarish.
Laboratoriya ishi №4. Kimyоviy reaksiyalаrning bоrish qоnuniyatlаri: Kimyoviy reaksiyalar tezligining konsentrasiya va temperaturaga bogʻliqligi, kimyoviy muvozanat, Le-Shatelye prinsipining ta'siri va erish issiqligini aniqlash tajribalari.
Laboratoriya ishi №5. Kimyoviy kinetika: Kimyoviy reaksiyalar tezligining konsentrasiya va temperaturaga bogʻliqligi hamda reaksiyalar borishining umumiy qonuniyatlarini oʻrganish.
Laboratoriya ishi №6. Eritmalar va turli konsentratsiyali eritmalarni tayyorlash: Turli konsentratsiyali eritmalarni tayyorlash boʻyicha nazariy va amaliy koʻnikmalarni hosil qilish, hamda tayyorlangan eritmalarning aniqligini tajribada isbotlash.
Laboratoriya ishi №7. Elеktrоlit eritmаlаridа sоdir boʻlаdigаn reaksiyalаr: Elektrolit eritmalarning xossalarini oʻrganish, ionli reaksiyalar, choʻkma hosil boʻlishi, erish sabablarini aniqlash, gidroliz jarayonida muhitning oʻzgarishi, dissotsilanish darajasi, muvozanatni siljitish tajribalari.
Laboratoriya ishi №8. Oksidlanish - qaytarilish reaksiyalari: Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining mohiyati, muhim oksidlovchi va qaytaruvchilarning xossalari, hamda oksidlanish-qaytarilish reaksiya tenglamalarini tuzishni oʻrganish.
Laboratoriya ishi №9. Kompleks birikmalarga oid tajribalar: Kompleks birikmalarning tuzilishi va xossalarini tajribalar asosida oʻrganish, qoʻsh tuzlarning dissosilanisi, temirning oddiy va kompleks tuzlari uchun xarakterli reaksiyalar, kompleks kationli birikmalarning olinishi.
Laboratoriya ishi №10. I va II guruhcha s-elementlari: Ishqoriy metallar va ularning xossalari, ishqoriy yer metallari va ularning birikmalarining xossalari, olinishi, fizik va kimyoviy xossalari bilan tanishish.
Laboratoriya ishi №11. Galogenlar: Xlor va vodorod xloridning olinishi va xossalari, galogenlarning kislotali tuzlari olinishi, kimyoviy xossalari, xalq xoʻjaligidagi ahamiyati.
Laboratoriya ishi №12. Oltingugurt va uning birikmalari: Oltingugurtning olinishi, polimorf modifikatsiyalari, kimyoviy xossalari, vodorodli birikmalari, sulfidlar, polisulfidlar, kislorodli birikmalari va ularning xalq xoʻjaligidagi ahamiyati.
Laboratoriya ishi №13. Azot va fosfor: Azot va uning birikmalari (ammiak, azot oksidlari, nitrat kislota) va fosforning olinishi, allotropiyasi, fizik va kimyoviy xossalari, birikmalari va ularning xalq xoʻjaligidagi ahamiyati.
Laboratoriya ishi №14. Uglеrоd vа krеmniyning birikmаlаri, qаlаy vа qoʻrgʻоshinning birikmаlаrining xоssаlаri vа оlinishi: Uglerod, kremniy, qalay va qoʻrgʻoshin elementlari va ularning birikmalarining xossalari, olinishi, fizik va kimyoviy xossalari, tabiatda uchrashi va xalq xoʻjaligidagi ahamiyati.
Laboratoriya ishi №15. Bоr vа alyuminiy, ularning birikmаlаri: Bor va alyuminiy elementlari va ularning birikmalarining xossalari, olinishi, fizik va kimyoviy xossalari, tabiatda uchrashi va xalq xoʻjaligidagi ahamiyati.
Laboratoriya ishi №16. Mis vа rux guruhchasi metallаri: Mis va rux guruhchasi elementlari va ularning xossalari, olinishi, fizik va kimyoviy xossalari, birikmalari va ularning xalq xoʻjaligidagi ahamiyati.
Laboratoriya ishi №17. Xrоm va mаrgаnеts guruhchа elеmеntlаri: Xrom va marganets elementlari va ularning xossalari, olinishi, fizik va kimyoviy xossalari, birikmalari va ularning xalq xoʻjaligidagi ahamiyati.
Laboratoriya ishi №18. Tеmir, kоbаlt, nikеl vа ulаrning birikmаlаrining kimyoviy xоssаlаri: Temir, kobalt, nikel elementlari va ularning birikmalarining xossalari, olinishi, fizik va kimyoviy xossalari, tabiatda uchrashi va xalq xoʻjaligidagi ahamiyati.
Foydalanilgan adabiyotlar: Ushbu kitobni tayyorlashda foydalanilgan asosiy adabiyotlar roʻyxati keltirilgan.
Mundarija: Kitobning qismlari va sahifalari koʻrsatilgan roʻyxat.