ФАРҒОНА ВИЛОЯТИ ТОПОНИМЛАРИ ТАСНИФИГА ДОИР
Ushbu maqola Farg'ona viloyati toponimlarining tasnifi, ularning nomlanish sabablari va tamoyillari haqida so'z yuritadi. Maqolada toponimlar gidrotoponimlar, zootoponimlar, fitooimlar va geomorfologik, etnotoponimlar hamda antropotoponimlar kabi guruhlarga bo'lingan holda tahlil qilinadi. Har bir turdagi toponimlarning kelib chiqishi, ularni nomlashda qo'llanilgan usullar va o'ziga xos xususiyatlar ko'rib chiqiladi. Maqolada o'zbek tilshunosligida onomastika yo'nalishining rivojlanishi va joy nomlarini o'rganishning ahamiyati ham ta'kidlangan. Farg'ona viloyati misolida o'tkazilgan tadqiqot shuni ko'rsatadiki, toponimlar nafaqat tilshunoslik, balki tarix, geografiya, arxeologiya va etnografiya kabi ko'plab fanlar uchun muhim manba hisoblanadi.
Asosiy mavzular
- Toponimlarning tasnifi: Maqolada toponimlar gidrotoponimlar, zootoponimlar, fitooimlar, geomorfologik, etnotoponimlar hamda antropotoponimlar kabi oltita asosiy guruhga tasniflanadi. Har bir guruhning o'ziga xos kelib chiqish sabablari va nomlanish tamoyillari tushuntiriladi.
- Gidrotoponimlar: Suv havzalari va inshootlari asosida yuzaga kelgan joy nomlari. Insonning suv manbalariga yaqin joy tanlashi va manzilni shu manba nomi bilan atash natijasida yuzaga keladi. Ko'pincha gidronimik indikatorlar (ko'l, kanal, soy, suv, ariq) qo'llaniladi.
- Zootoponimlar: Hayvon nomlari asosida paydo bo'lgan joy nomlari. Chorvachilikning ahamiyati va hayvonlarga nisbat berib qo'yilgan urug', qabila nomlari bilan bog'liq.
- Fitooimlar: O'simlik nomlari bilan hosil qilingan ob'ektlar. Hududning o'simlik dunyosini aks ettiradi. Qadimiy davrlarga borib taqaladi va ko'pincha -zor, -lik, -li, -iston kabi qo'shimchalar bilan yasaladi.
- Geomorfologik toponimlar: Yer yuzasi shakllarining joylashishiga ko'ra hosil qilingan nomlar. Relyef xususiyatlari (tepalik, qir, jar, tekislik) bilan bog'liq. Indicatorlar (tеpa, yor, yoz, tosh, qiya, dara) faol qo'llaniladi.
- Etnosonimlar: Urug', qabila, millat, xalq nomlari (etnonimlar) asosida yartalgan joy nomlari. Eng qadimgi toponimik qatlamlardan hisoblanadi va xalq tarixini o'rganishda muhim manba hisoblanadi.
- Antropotoponimlar: Kishi ismlari asosida shakllangan ob'ekt nomlari. Mustaqillikdan so'ng ko'plab joy nomlari mashhur allomalar, mutafakkirlar va qahramonlar nomlari bilan qayta nomlangan.
- Onomastikaning ahamiyati: Toponimlar tilshunoslikning muhim yo'nalishi hisoblanadi va joy nomlarini o'rganish tilning rivojlanishi, tarix, geografiya va madaniyatni o'rganish uchun katta ahamiyatga ega.