Юрак кон-томир тизими физиологияси

Ushbu kitobda Oʻzbekiston Respublikasi Oliy va Oʻrta maxsus taʼlim vazirligi tomonidan tayyorlangan, Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti (JSST) taʼlim va ilmiy-tadqiqot markazlari va Xalqaro kardiologiya jamiyati tavsiyalari asosida ishlab chiqilgan, Mirzo Ulugʻbek nomidagi Oʻzbekiston Milliy universiteti biotexnologiya fakulteti va biologiya fakultetida tayyorlangan «Yurak-qon tomir tizimi fiziologiyasi» fanidan maʼruzalar matni keltirilgan. Ushbu maʼruzalar matni bakalavr bosqichidagi talabalar uchun moʻljallangan va yurak-qon tomir tizimining tuzilishi, funksiyasi, boshqarilishi, yurak sikli, elektro-kardiyogramma, qon aylanishi, mikrosirkulyatsiya, kapillyarlar va venalar, qon aylanishining koʻrinishlari, qon aylanish tizimining boshqarilishi va boshqa muhim masalalar yoritilgan.

Asosiy mavzular

1-маъруза. ЮРАК-ҚОН ТОМИР ТИЗИМИ ҲАҚИДА УМУМИЙ ТУШУНЧА: Ushbu mavzu yurak-qon tomir tizimining umumiy tuzilishi va funksiyalari, uning asosiy elementlari (yurak, qon tomirlari) hamda qon aylanishi doiralari haqida umumiy tushuncha beradi. Yurakning tuzilishi, uning kameralari, qon tomirlarining turlari va ularning vazifalari, qon aylanishining kichik va katta doiralari tushuntiriladi. Shuningdek, yurakning anatomik tuzilishi va uning qonni haydashdagi roli haqida ma'lumot beriladi.
2-маъруза. ЮРАК- ҚОН ТОМИР ТИЗИМИ ЭВОЛЮЦИЯСИ: Bu mavzu umurtqali hayvonlarda yurak-qon tomir tizimining evolyutsion rivojlanishini koʻrib chiqadi. Oddiy organizmlardan boshlab, balıiqlar, amfibiyalar, sudralib yuruvchilar, qushlar va sut emizuvchilarning yurak-qon tomir tizimining murakkablashuvi bosqichma-bosqich tahlil qilinadi.
3-маъруза. ҚОН АЙЛАНИШ ТИЗИМИ ВА УНИНГ БОШҚАРИЛИШИ: Ushbu mavzu qon aylanish tizimining boshqarilishi mexanizmlarini koʻrib chiqadi. Markaziy nerv tizimi (miya, orqa miya), vegetativ nerv tizimi, gormonlar va boshqa omillarning qon aylanishiga taʼsiri tahlil qilinadi. Qon bosimini tartibga soluvchi regulyatsiya mexanizmlari, jumladan baro- va xemo-reseptorlar faoliyati batafsil yoritilgan.
4-маъруза. ЮРАК МУШАКЛАРИНИНГ ҲОССАЛАРИ: Bu mavzu yurak mushaklari (kardiomiotsitlar)ning oʻziga xos xossalari, yaʼni qoʻzgʻaluvchanlik, oʻtkazuvchanlik, qisqaruvchanlik va refrakterlik davrlari haqida maʼlumot beradi. Yurak mushaklarining tuzilishi, funksional xususiyatlari, EKG da aks etishi batafsil tushuntirilgan.
5-маъруза. ЮРАГИНГ ЎТКАЗУВЧИ ТИЗИМИ: Ushbu mavzu yurakning oʻtkazuvchi tizimi (sinus tuguni, AV tugun, Giss tutami, Purkinye tolasi) tuzilishi va funksiyasiga bagʻishlangan. Yurakda impuls hosil boʻlishi va tarqalishi mexanizmlari, EKG dagi oʻtkazuvchi tizimning aks etishi yoritilgan.
6-маъруза. ЭЛЕКТРОКАРДИОГРАФИЯ. ЭЛЕКТРОКАРДИОГРАММА: Mavzu elektrokardiyografiya (EKG)ning asosiy tamoyillari, EKG ning tuzilishi va har bir elementi (P, QRS, T) ning maʼnosi, normal EKG ning koʻrsatkichlari hamda EKG da koʻrinishi mumkin boʻlgan patologik oʻzgarishlar haqida maʼlumot beradi. EKG ni yozish usullari va uni talqin qilish qoidalari tushuntirilgan.
7-маъруза. ЮРАК ШКЛЕТИ: Ushbu mavzu yurak skeleti, uning ahamiyati va yurak mushaklari bilan bogʻlanishi haqida maʼlumot beradi. Skelet mushaklarining tuzilishi va funksiyasi hamda yurak siklidagi rolini koʻrib chiqadi.
8-маъруза. ЮРАК ҲАЖМЛАРИ: Bu mavzu yurak hajmlari (qon hajmi, sistolik hajmi, minutlik hajmi) va ularning miqdori, ularga taʼsir etuvchi omillar haqida maʼlumot beradi. Yurak hajmlarining oʻlchash usullari va ularning ahamiyati ham yoritilgan.
9-маъруза. ЮРАК ИШИНИ БОШҚАРИШНИНГ ИНТРАКАРДИАЛ МЕХАНИЗМЛАРИ: Mavzu yurak faoliyatining intrakardial mexanizmlarini, yaʼni avtonom nerv tizimi, gormonlar va boshqa omillarning yurakka taʼsirini koʻrib chiqadi. Yurakning qisqarish va boʻshashish mexanizmlari, ularning regulyatsiyasi batafsil tushuntirilgan.
10-маъруза. ЮРАК ФАОЛИЯТИНИ БОШҚАРУВИДА ВЕТЕГАТИВ ТИЗИМИНИНГ ИШТИРОКИ: Ushbu mavzu yurak faoliyatini boshqarishda vegetativ nerv tizimining (simpatik va parasimpatik) rolini koʻrib chiqadi. Vegetativ nerv tizimining yurak faoliyatiga taʼsiri, ularning mexanizmlari va ahamiyati batafsil yoritilgan.
11-маъруза. ЮРАК ФАОЛИЯТИНИ РЕЛЕКТОР БОШҚАРУВИ: Mavzu yurak faoliyatini reflekslar orqali boshqarish mexanizmlarini tahlil qiladi. Baroreseptor va xemoreseptor reflekslari, ularning ahamiyati va yurak-qon tomir tizimiga taʼsiri koʻrib chiqilgan.
12-маъруза. ЮРАКНИ ГУМОРАЛ БОШҚАРУВИ: Ushbu mavzu yurak faoliyatini gormonlar va boshqa humoral omillar orqali boshqarish mexanizmlarini koʻrib chiqadi. Adrenalin, noradrenalin, qalqonsimon bez gormonlari va boshqa gormonlarning yurakka taʼsiri batafsil yoritilgan.
13-маъруза. ҚОН АЙЛАНИШИНИ БОШҚАРИШ: Mavzu qon aylanishini boshqaruvchi mexanizmlarni, yaʼni nerv va gumoral mexanizmlarni koʻrib chiqadi. Qon bosimini tartibga soluvchi regulyatsiya mexanizmlari, jumladan baroreseptor va xemoreseptor reflekslari, renin-angiotensin tizimi va boshqa omillar batafsil yoritilgan.
14-маъруза. ЮРАК ТЕЗЛИГИНИ БОШҚАРИШ: Ushbu mavzu yurak qisqarishlari soni va tezligini boshqaruvchi mexanizmlarni tahlil qiladi. Bunga simpatik va parasimpatik nerv tizimlari, gormonlar va reflekslar taʼsirini koʻrib chiqadi. Yurak tezligini oʻzgartiruvchi omillar hamda ularning ahamiyati batafsil tushuntirilgan.
15-маъруза. ЮРАКНИНГ ЎТКАЗУВЧИЛИГИ ВА УНИНГ ҚОН АЙЛАНИШИГА ТАЪСИРИ: Mavzu yurakning oʻtkazuvchanligini, yaʼni impuls hosil boʻlishi va tarqalish mexanizmlarini koʻrib chiqadi. Yurak oʻtkazuvchi tizimi (sinus tuguni, AV tugun, Giss tutami, Purkinye tolasi) va ularning qon aylanishiga taʼsiri batafsil yoritilgan.