Falsafa tarixi (Eng yangi davr g‘arb falsafasi)

Ushbu kitobda Oʻzbekiston oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi tomonidan tayyorlangan «Falsafa tarixi» kursi boʻyicha ma'ruza matni keltirilgan. Unda XIX-XX asr Gʻarb falsafasi, xususan, neokantchilik, irratsionalizm, pozitivizm, ekzistensializm, pragmatizm va psixoanaliz kabi falsafiy yoʻnalishlar hamda ularning asosiy vakillarining qarashlari tahlil qilingan. Kitob falsafaning turli davrlari va maktablarini chuqur oʻrganishga qaratilgan.

Asosiy mavzular

XIX-XX asr falsafasi: Bu mavzu XIX-XX asrlarda ijtimoiy-siyosiy hayot, fan-texnika taraqqiyoti va maʼnaviy madaniyatdagi oʻzgarishlarning gʻarb falsafasida aks etishi, Yevropa mamlakatlari falsafasining rivojlanishi, yoʻnalishlari va xususiyatlari haqida soʻz yuritadi. Marksistik falsafadan farqli oʻlaroq, Gʻarb falsafasi noanʼanaviy yoʻnalishlarga oʻtib, inson muammolari, ichki dunyosi kabi masalalarga urgʻu bergan.
Pozitivizm: Pozitivizm Ogyust Kont tomonidan asos solingan falsafiy yoʻnalish boʻlib, u falsafaning asosiy vazifasi sifatida fanlarning umumiy xulosalarini mexanistik tarzda umumlashtirish va dunyoqarashni shakllantirishni koʻrsatadi. Pozitivizmda «pozitiv metod»dan foydalanish va «metafizika»ni inkor etish asosiy gʻoyalardir. Kitobda O.Kontning pozitivistik falsafasi va Gerbert Spenserning qarashlari ham yoritilgan.
Neokantchilik: Neokantchilik XIX asr oʻrtalarida Germaniyada vujudga kelgan falsafiy oqim boʻlib, u Kant falsafasiga qaytishni targʻib qiladi. Bu yoʻnalishning asosiy vakillari O.Libman, G.Kogen, P.Natorp, E.Kassirer va F.A.Lange kabilar hisoblanadi. Neokantchilikka koʻra, inson bilish nazariyasining mohiyati obyektiv dunyodan emas, balki insonning ichki ruhiy holatidan kelib chiqadi.
Artur Shopengauerning Iroda falsafasi: Artur Shopengauer falsafasining markazida «iroda» tushunchasi turadi. Uning fikricha, dunyo ikki qismdan iborat: «mening tasavvurim» va «haqiqiy dunyo», ya'ni iroda dunyosi. Shopengauer taʼkidlashicha, iroda - bu abadiy harakat va iztirobdir. Sanʼat esa bu irodani tushunish va undan qutulish vositasi sifatida koʻriladi.
Fridrix Nitsshening Hayot falsafasi: Fridrix Nitsshe «hayot falsafasi»ning yirik namoyandasi boʻlib, u insonning ijtimoiy va axloqiy jihatlarini tahlil qiladi. Nitsshe uchun «hamma narsa mavjudotdir, tirikdir va ruhiyatga egadir». U «oʻlimdan buyukroq qudrat» sifatida «abadiy qaytish» gʻoyasini ilgari suradi. Shuningdek, «supermen» (oʻta inson) kontseptsiyasini ham ilgari suradi.
Anri Bergsonning Intuitivizmi: Anri Bergson «hayot»ni uzluksiz jarayon va rivojlanish sifatida tushunadi. Uning fikricha, inson hayotining mohiyatini faqat «intuitsiya» orqali tushunish mumkin. Bergson uchun «intellekt» - bu «oʻlik materiya» boʻlib, «intuitsiya» esa «hayotiy joʻshqinlik»ning ifodasidir. U «davomiylik» va «ijodiy evolyusiya» kabi tushunchalarni asosiy gʻoyalar sifatida koʻrib chiqadi.
Osvald Shpenglerning Tarix falsafasi: Osvald Shpengler tarixni «madaniyat» va «sivilizatsiya» tushunchalari orqali tahlil qiladi. Uning fikricha, har bir madaniyat oʻz hayot tsikli boʻyicha rivojlanadi va nihoyatda halokatga uchraydi. U «Ovroʻpo quyoshining soʻnishi» asarida gʻarb madaniyatining inqirozini bashorat qiladi. Shpengler uchun tarix - bu «madaniyatning ruhi»dir.
Ekzistensializm: Ekzistensializm shaxsning oʻziga xos mavjudligi, erkinligi va mas'uliyatini asosiy gʻoya sifatida koʻrib chiqadi. Uning asosiy vakillari S.Kyerkegor, M.Xaydegger, J.P.Sartr va A.Kamyu hisoblanadi. Ekzistensializmga koʻra, inson oʻz hayotini oʻzi yaratadi va hech qanday tashqi kuchga, hatto xudoga ham bogʻliq emas.
Pragmatizm: Pragmatizm – falsafiy yoʻnalish boʻlib, uning asosiy gʻoyasi «amaliy ahamiyat»ga ega. Pragmatizmga koʻra, bir gʻoyaning haqiqati uning amaliy natijasi bilan belgilanadi. Pragmatizmning asoschilari Charlz Pips va Uilyam Djeyms hisoblanadi. Pragmatizmda «hissiyot» va «e'tiqod» muhim rol oʻynaydi.
Ruhiyat tahlili falsafasi: Ruhiyat tahlili falsafasi (psixoanaliz) Sigmund Freyd tomonidan asos solingan boʻlib, u inson psixikasining ongsiz qismini oʻrganishga qaratilgan. Psixoanalizga koʻra, inson hayotining asosiy sababi uning ongsiz hissiyotlari va «libido»sidir. Sigmund Freyd shuningdek, «Edip kompleksi» va «Oliy Men» kabi tushunchalarni ham ilgari suradi.