Transport inshootlarini loyihalash va Qurish.

Ushbu o'quv qo'llanma temir yo'llarda temirbeton ko'priklarning asosiy tizimlari, oraliq qurilmalari, tayanchlari va tayanch qismlarining konstruksiyalari, xususiyatlari, qo'llash shartlari, ularni loyihalash va hisoblash qoidalari, oraliq qurilmalar, tayanchlarni qurish usullari kabi mavzularni o'z ichiga oladi. "Ko'priklar va tonnellarni loyihalash va qurish", "Ko'priklar va tonnellar" fanlaridan tegishlicha 5340200 – Bino va inshootlar qurilishi (temir yo'llar), 5340600 – Transport inshootlarining ekspluatatsiyasi (temir yo'llar) ta'lim yo'nalishlari va "Transport inshootlarini loyihalash va qurish", "Ko'prik, tonnel va metropolitenlarni loyihalash va qurish" fanlaridan tegishlicha 5A340602 – "Transport inshootlarining ekspluatatsiyasi (ko'priklar va tonnellar)", 5A340205 – Ko'priklar, tonnellar va metropoliten qurilishi (ko'priklar va tonnellar) mutaxassisliklari 1- va 2-bosqich talabalari, professor-o'qituvchilar, hamda muhandislar-temiryo'lchilar uchun qo'llanma sifatida xizmat qilishi mumkin.

Asosiy mavzular

Kirish: Hozirgi paytgacha beton va temirbeton o'zining texnik va iqtisodiy ko'rsatkichlari bo'yicha asosiy konstruksion materiallar bo'lib qolmoqda. Ular dunyodagi qurilish konstruksiyalarini ishlab chiqarishning umumiy tizimida eng oldingi o'rinlardan birida turadi. Temir yo'llardagi kichik va o'rta uzunlikdagi ko'priklarning qurilishida asosan temirbeton qo'llaniladi. Temirbeton ko'priklar temir yo'llardagi ko'priklarning 60-70% ni tashkil etadi. Qurilish narxining nisbatan kichikligi, ekspluatatsion sarf-xarajatlarning ozligi, ishonchliligi, uzoqqa chidamliligi temirbeton ko'priklarning afzalliklaridir. O'zbekiston temir yo'llari jadallik bilan rivojlanib bormoqda va dunyo transport logistika tizimining asosiy hududiy qismiga aylanmoqda. Hozirgi paytda qurilayotgan Angren-Pop temir yo'l trassasi bunga yaqqol misoldir. Ushbu trassada ham ko'p sonli temirbeton ko'priklar qurildi va qurilmoqda. Bu esa temirbeton ko'priklar konstruksiyalarini biladigan, ularni hisoblash, qurish malakasiga ega mutaxassislar tayyorlashni talab etadi.
1-BOB. KO‘PRIKLAR HAQIDA UMUMIY MA’LUMOTLAR: Transport magistralini biron-bir to'siq ustidan o'tkazishni ta'minlaydigan inshoot ko'prik deb ataladi. Ko'prik o'tuvi ko'prikni va u bilan bog'liq inshootlar – yaqinlashuv ko'tarmalari, suv oqimini yo'naltiradigan regulyasion inshootlar va qirg'oqni mahkamlaydigan qurilmalarni o'z ichiga oladi (rasm 1.1). Ko'prik inshooti (rasm 1.2) qirg'oq va oraliq tayanchlar hamda tayanchlar orasini yopib, vaqtinchalik yuklardan tushayotgan og'irlikni tayanchlar orqali zamin gruntiga uzatadigan oraliq qurilmalardan tashkil topgan (rasm 1.2). Oraliq qurilmalar ustiga transport vositalari harakat qiladigan ko'prik polotnosi joylashtiriladi. Ko'priklarning eng muhim o'lchamlari va turlari quyidagilardir: kichik ko'prik – ko'prikning to'la uzunligi 25m gacha bo'lganda; o'rta ko'prik – ko'prikning to'la uzunligi 25 dan 100m gacha bo'lganda; katta ko'prik – ko'prikning to'la uzunligi 100m dan katta bo'lganda; ko'prikning uzunligi – ko'prik chetki tayanchlarining tashqi qirralari bo'yicha o'tgan o'qlar orasidagi masofa; ko'prikning sof oralig'i L0 – suvning pastki sathi (SPS) va suvning yuqori sathi (SYuS) orasidagi o'rtacha chiziq bo'yicha oraliqlar sof uzunligi (ya'ni suv o'tish chizig'i) yig'indisi; ko'prik balandligi H – SPS dan harakat yuzasigacha bo'lgan masofa; ko'prik osti sof balandligi H0 – SYuS dan oraliq qurilma ostigacha bo'lgan masofa; ko'prikning qurilish balandligi h – rels ostidan (qatnov qismi ustidan) oraliq qurilma ostigacha bo'lgan masofa; tayanchning balandligi – tayanch tepasidan gruntgacha bo'lgan masofa; hisobiy oraliq – oraliq qurilmaning ikki qo'shni tayanchlarga tayanish o'qlari orasidagi masofa; ko'prikning kengligi – ikki tomondagi panjaralar orasidagi ochiq masofa; oraliq qurilmaning kengligi – eng chetki bosh to'sinlar o'qlari orasidagi masofa; qatnov qismining kengligi – havfsizlik polosalari ichki qirralari orasidagi masofa; qatnov polotnosining kengligi – to'siqlar orasidagi masofa; yaqinlashuv yo'l izlari – ko'prikka ikki tarafdan tutashgan yo'l uchastkalari (kichik ko'priklar uchun – 50m, o'rta ko'priklar uchun – 200m, katta ko'priklar uchun – 500m); eski ko'priklar – 1907 yilgacha bo'lgan me'yorlar bo'yicha hisoblangan va 100 yildan ortiq ekspluatatsiya qilinayotgan ko'priklar; yo'l o'tkazgich – bir transport magistralini boshqasi ustidan turli sathda o'tkazish uchun mo'ljallangan ko'prik inshooti; viaduk – yo'lni chuqur jarlik (dara) ustidan o'tkazishga mo'ljallangan ko'prik inshooti; akveduk – suv o'tkazish uchun mo'ljallangan ko'prik inshooti; estakada – yo'lni er sathidan biron bir balandlikda o'tkazish uchun mo'ljallangan ko'prik inshooti; tayanch qismi – tayanchlar ustida joylashgan, oraliq qurilmadan tushgan yukni tayanchga uzatadigan konstruksiya. Ko'priklarning klassifikatsiyasi quyidagi belgilar bo'yicha amalga oshiriladi: vazifasiga ko'ra – temir yo'l (rasm 1.3,a), avtoyo'l (rasm 1.4), shahar (rasm 1.8), piyoda (rasm 1.9) ko'priklari va aralash (temir va avtoyo'l trasporti uchun, rasm 1.16), maxsus (quvur o'tkazgichlar va boshqa kommunikatsiyalar uchun) ko'priklar. statik sxemasiga va yuk ostida ishlash xarakteriga ko'ra – to'sinli qirqilgan (rasm 1.3.a), qirqilmagan (rasm 1.3.b) va konsol; romli (rasm 1.4); arkali (rasm 1.5); vantli (rasm 1.6); osma (rasm 1.7) va kombinatsiyalangan ko'priklar. to'siqlardan o'tish turiga ko'ra – ko'prik (suv oqimidan o'tish, rasm 1.3,b); yo'l o'tkazgich (bir transport magistralini boshqasi ustidan o'tkazish (rasm 1.10); viaduk (dara, jarlik, chuqur vodiylar kesib o'tilganda, rasm 1.11); estakadalar (shaharlarda ko'tarma o'rniga yoki botqoqliklar ustidan quriladi, rasm 1.12). qatnov qismining oraliq qurilma yuk ko'taruvchi konstruksiyasiga nisbatan joylashishiga ko'ra – ustidan qatnov (rasm 1.5); ostidan qatnov (rasm 1.14); o'rtasidan qatnov (rasm 1.15). materialiga ko'ra – yog'och, tosh, beton, temirbeton, metall va kombinatsiyalangan (po'lattemirbeton) ko'priklar.
1.2. Ko‘priksozlik rivojlanishining qisqa tarixiy ocherki: Ko'priksozlik rivojlanishining tarixi ko'priklarning konstruksiyalari, qo'llanilgan sxemalari jamiyat ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishi darajasi bilan to'g'ridan-to'g'ri bog'liq ekanligini ko'rsatadi. Bizning eramiz boshlanishidan oldin yog'och va toshning hossalaridan foydalanib ular ko'priklar qurilishida ishlatilgan. Metallurgiya rivojlanishi bilan ko'priklar cho'yandan, payvandlanadigan, undan keyin esa quyilgan temirdan, uglerodli, yuqori mustahkamlikka ega legirlangan po'latlardan qurilgan. Hozirgi paytda o'lchamlari va qabul qilingan dadil qarorlari bo'yicha misli ko'rilmagan to'sinli va panjarali fermalardan iborat arkali, vantli ko'priklar, oraliq uzunligi 2km dan katta osma ko'priklar bunyod qilingan. Yaqin yillarda oraliq uzunligi 3km dan katta ko'priklar qurilishi rejalashtirilgan. Portlandsementni, yuqori markali sementlarni ishlab chiqarish temirbeton ko'priklarning, keyinchalik esa o'zlarining o'lchamlari va sxemalari bilan ajralib turadigan oldindan zo'riqtirilgan temirbeton ko'priklar qurilishi rivojlanishiga olib keldi. Ko'prik inshootlari sxemalari va konstruksiyalarining rivojlanishi ularning ishonchliligini va uzoq muddat xizmat qilishini ta'minlovchi hisoblar nazariyasi va uslublarini ishlab chiqishni talab qildi. Inshootlar o'lchamlarini intuitsiya orqali, empirik uslub bilan loyihalash eksperimentlar asosida ishlab chiqib tekshirilgan hisob-kitoblarni qo'llashga almashtirildi. Tarixiy hujjatlarda bizning eramizdan ancha avval Bosfor bo'g'ozi (eramizdan avval 515 yil), Evfrat daryosi (eramizdan 2000 yil avval) ustidan qurilgan, tayanchlari qoziqli va toshdan iborat to'sinli yog'och ko'priklar haqida ma'lumotlar saqlangan. Eng birinchi ko'priklar tariximizdan avval qurilgan bo'lib, ular to'siqlar ustiga yotqizilgan daraxt tanalari (rasm 1.20), lianalardan va boshqa o'rmalovchi o'simliklardan qurilgan osma ko'priklardir. AQShning NASA apparatlari tomonidan er yuzidagi eng qadimiy ko'prik suratga olingan. Adam ko'prigi deb ataladigan bu ko'prik Hindiston va Shri-Lanka orasiga 1750 yil avval qurilgan deb hisoblanadi (rasm 1.21). Rossiyaning Zarubeje (Sergiev–Posadskiy tumani) qishlog'ida dunyodagi eng qadimiy yog'och ko'prik bor. Bu ko'prik 7500 yil avval tosh boltalar yordamida qurilgan. Uning kengligi 2m dan ortiq, uzunligi 5m ga yaqin, birorta ham mix qo'llanilmagan, tayanchlari va oraliq qurilmasi beryoza xodalaridan iborat. Dunyodagi eng qadimgi ko'priklardan biri Rimdagi Tibr daryosi ustiga bundan 2100 yil avval qurilgan Milvio ko'prigidir (rasm 1.22). Bu tosh ko'prik bo'lib uzunligi 136m ga teng. Rimning shimol tomonida eramizdan bir asr avval qurilgan Millo ko'prigi bor (rasm 1.23). Bu ko'prik undan 100 yilcha oldin qurilgan yog'och ko'prik eriga bunyod qilingan.
2-BOB. KO‘PRIK VA QUVURLARNI LOYIHALASHNING ASOSIY QOIDALARI: Ko'prikni loyihalashdan oldin texnik-iqtisodiy asoslash (TIA) tuziladi. TIA da ko'prik quriladigan hududning iqtisodiy rivojlanishi, transport oqimining rivojlanish yo'nalishi, o'lchami va istiqboli, xududdagi sharoitlarni analiz qilish asosida ko'prik kechuvi qurilishining texnik jihatdan imkoni borligi va iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligi ko'rsatiladi. Loyihalanayotgan inshoot QMQ 2.05.03–97 "Ko'priklar va quvurlar" da bayon etilgan talablarni qondirishi kerak. Bu talablardan asosiylari – inshoot ishonchliligi, uzoq xizmat qilishi va ekspluatatsiyasining uzluksizligidir. TIA natijalari asosida trassaning yo'nalishi, kechuv joyi, qatnov gabaritlari (bir izli yoki ikki izli ko'prik), ko'prik qurilishi bosqichlari va loyiha asosini tashkil etuvchi boshqa boshlang'ich ma'lumotlar aniqlanadi. Ko'prikni loyihalash uchun, kechuvning texnik-iqtisodiy qidiruvlari ma'lumotlari muhim boshlang'ich materiallar hisoblanadi. Yo'lni trassalayotgan qidiruv partiyasining ma'lumotlari asosida ko'prikni (QMQ 2.05.03–97 ga ko'ra uzunligi 25m gacha bo'lsa – kichik ko'prik, uzunligi 25m dan 100m gacha bo'lsa – o'rtacha ko'prik, uzunligi 100m dan katta bo'lsa – katta ko'prik deb hisoblanadi) loyihalayotgan tashkilot yanada batafsil va har tomonlama ma'lumotlar olish maqsadida qo'shimcha tadqiqotlar o'tkazadi. Olingan qo'shimcha ma'lumotlar ko'prikni loyihalashni, uni qurish bo'yicha ishlarni tashkil qilish va olib borishni yanada asosliroq bo'lishiga xizmat qiladi. Bunday tadqiqotlar natijasida topografik va geologik sharoitlar, daryo rejimi, klimatik sharoitlar, qurilishni tashkil qilish va ishlarni olib borish loyihasini tuzish uchun ma'lumotlar (energiya resurslari manba'lari, quruvchilarni joylashtirish va ularga maishiy xizmat ko'rsatish uchun shu yerdagi aholi punktlaridan foydalanish imkoniyati va boshq.) aniqlanadi. Boshlang'ich ma'lumotlarga, shuningdek, kirish qismi o'lchovlari, ko'prik usti qatnov gabaritlari va ko'prik osti kemalar qatnovi gabaritlari, loyihalanayotgan inshoot uchun normaniv yuklar qiymatlari ham kiradi. Ko'priklar va quvurlar zaminlari va asosiy yuk ko'taruvchi konstruksiyalarini (elementlarini) hisoblash uchun qabul qilingan yuk va ta'sirlar, hamda ularning birikmalari QMQ 2.05.03.97 ning 2.1 bandida keltirilgan. Hisob-kitoblarda temir yo'llardagi harakatchan tarkibdan tushayotgan vaqtinchalik yuk tekis tarqalgan ekvivalent yuk CK ko'rinishida qabul qilinadi. Bu yerda K – kapital inshootlar uchun K–14 (yuk C14), yog'och ko'priklar uchun K–10 (yuk C10) qabul qilinadigan yuk sinfidir. Yukning qiymatlari istiqboldagi yuklarni, shu bilan birga transporterlar, kranlar va boshqalarni hisobga olib belgilangan va ular yuklash uzunligi  va ta'sir chizig'i cho'qqisining holati  = l/ ga bog'liqdir. Bu yerda α – ta'sir chizig'i cho'qqisidan ta'sir chizig'ining oxirigacha yoki ta'sir chizig'ining yuklanadigan uchastkasigacha bo'lgan eng kichik masofa. Ekvivalent yuklar ta'sir chizig'ining uchburchak va qabariq ko'rinishi bo'yicha aniqlangan. Ta'sir chiziqlarining boshqa ko'rinishlarida ekvivalent yuklar  QMQ 2.05.03.97 ning 5-ilovasiga binoan aniqlanadi. Oraliq qurilmaning alohida olingan elementlarini hisoblashda yukning qiymati mazkur o'quv qo'llanmasining tegishli boblarida ko'rsatilgani kabi qabul qilinadi. Yuklash uzunligining ortishi bilan butun harakatchan tarkib yukining tasodifiy ortib ketishi extimoli kamayadi, inshoot va uning elementlarining bu yuk ta'siri ostida ishonchliligi ortadi, yuk bo'yicha ishonchlilik koeffitsienti f ning qiymatlari kamayadi (QMQ 2.05.03–97 ning 2.23 bandiga qarang). Yuklanishlarda charchash holatlarini hisobga oladigan chidamlilikka bo'lgan hisoblarda inshootni ortiq darajadagi, tez-tez qaytariladigan og'ir yuk (transporterlar, kranlar va boshq.) bilan yuklash extimoli  ≤ 1,0 koeffitsientini kiritish yo'li bilan istisno qilinadi (QMQ 2.05.03.97 ning 2.11 bandiga qarang). Dinamik koeffitsienti 1+µ ning qiymatlari oraliqning uzunligi, materiali va qurilma konstruksiyasiga bog'liq ravishda emperik formulalar bo'yicha aniqlanadi (qo'llanmaning tegishli boblariga qarang).
2.1. Loyihalash uchun boshlang‘ich ma’lumotlar: Ko'prikni loyihalashdan oldin texnik-iqtisodiy asoslash (TIA) tuziladi. TIA da ko'prik quriladigan hududning iqtisodiy rivojlanishi, transport oqimining rivojlanish yo'nalishi, o'lchami va istiqboli, xududdagi sharoitlarni analiz qilish asosida ko'prik kechuvi qurilishining texnik jihatdan imkoni borligi va iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligi ko'rsatiladi. Loyihalanayotgan inshoot QMQ 2.05.03–97 "Ko'priklar va quvurlar" da bayon etilgan talablarni qondirishi kerak. Bu talablardan asosiylari – inshoot ishonchliligi, uzoq xizmat qilishi va ekspluatatsiyasining uzluksizligidir. TIA natijalari asosida trassaning yo'nalishi, kechuv joyi, qatnov gabaritlari (bir izli yoki ikki izli ko'prik), ko'prik qurilishi bosqichlari va loyiha asosini tashkil etuvchi boshqa boshlang'ich ma'lumotlar aniqlanadi. Ko'prikni loyihalash uchun, kechuvning texnik-iqtisodiy qidiruvlari ma'lumotlari muhim boshlang'ich materiallar hisoblanadi. Yo'lni trassalayotgan qidiruv partiyasining ma'lumotlari asosida ko'prikni (QMQ 2.05.03–97 ga ko'ra uzunligi 25m gacha bo'lsa – kichik ko'prik, uzunligi 25m dan 100m gacha bo'lsa – o'rtacha ko'prik, uzunligi 100m dan katta bo'lsa – katta ko'prik deb hisoblanadi) loyihalayotgan tashkilot yanada batafsil va har tomonlama ma'lumotlar olish maqsadida qo'shimcha tadqiqotlar o'tkazadi. Olingan qo'shimcha ma'lumotlar ko'prikni loyihalashni, uni qurish bo'yicha ishlarni tashkil qilish va olib borishni yanada asosliroq bo'lishiga xizmat qiladi. Bunday tadqiqotlar natijasida topografik va geologik sharoitlar, daryo rejimi, klimatik sharoitlar, qurilishni tashkil qilish va ishlarni olib borish loyihasini tuzish uchun ma'lumotlar (energiya resurslari manba'lari, quruvchilarni joylashtirish va ularga maishiy xizmat ko'rsatish uchun shu yerdagi aholi punktlaridan foydalanish imkoniyati va boshq.) aniqlanadi. Boshlang'ich ma'lumotlarga, shuningdek, kirish qismi o'lchovlari, ko'prik usti qatnov gabaritlari va ko'prik osti kemalar qatnovi gabaritlari, loyihalanayotgan inshoot uchun normaniv yuklar qiymatlari ham kiradi.
2.2. Ko‘prikni loyihalash bosqichlari: Boshlang'ich ma'lumotlar olingandan so'ng texnik loyiha tuziladi. Texnik loyihada loyiha mualliflarining ijodiy qobiliyati, muhandislik eruditsiyasi, texnik savodini yaqqol ko'rsatadigan variant loyihalash muhim ahamiyatga egadir. Ko'prikning qabul qilinadigan sxemasi va konstruksiyasini ob'ektiv asoslash uchun ko'priksozlikning mamlakatdagi va xorijdagi rivojlanish darajalarini hisobga olib turli sxemali va konstruksiyali variantlar tuziladi. Loyiha mualliflari ko'prikning original zamonaviy sxemasini ishlab chiqishga harakat qilishlari bilan birga iqtisodiyotning hozirgi zamonda qurilishni industriyalizatsiya qilish yo'li bilan kapital sarflarning samarasini ko'tarishga yo'naltirilganligini, o'zlashtirilgan texnologiyalar bilan zavodlarda tayyorlangan elementlardan yig'ilgan konstruksiyalarni va mustahkamligi yuqori bo'lgan yangi materiallarni, ko'priksozlikda texnik taraqqiyotning boshqa yo'nalishlari yutuqlarini keng qo'llash masalalarini hisobga olishlari kerak. Ko'prikning ishlab chiqilgan variantlarini taqqoslash uchun ularning qurilish narxini aniqlash kerak bo'ladi, buning uchun esa asosiy elementlarning hajmini bilish kerak. Elementlar hajmini aniqlashda tipovoy loyihalar ma'lumotlaridan, variantdagi yoki unga o'xshash sistemali qurib bo'lingan ko'priklar loyihalaridan foydalaniladi. Kerak bo'lgan taqdirda ko'prik konstruksiyasining asosiy o'lchamlarini va ishlar hajmini belgilashga imkon beradigan soddalashtirilgan sxemalar bo'yicha eskiz hisob-kitoblar amalga oshiriladi. Qurilish narxidan tashqari ekspluatatsion sarf-xarajatlar – inshootdan foydalanish davomida uni asrash va ta'mirlash narxi ham hisobga olinadi. Variantlarni taqqoslash keltirilgan narxlar bo'yicha olib boriladi. Har taraflama analiz qilish va variantlarni taqqoslash natijasida loyihaviy ishlab chiqish uchun optimal (eng maqbul) variant qabul qilinadi. Loyihalashning bu bosqichida ko'prik sxemasi aniqlanadi, ko'prik elementlarining (tayanchlar, oraliq qurilmalari) konstruksiyalari, qurilishni tashkil qilish loyihasi (QTQL) ishlab chiqiladi, qurilish smetasi tuziladi. Loyihalashning keyingi bosqichi – ishchi hujjatlarni, shu bilan birga texnik loyihada qabul qilingan vaqtinchalik konstruksiyalarning ishchi chizmalarini tuzishdir. Ayni paytda ishlab chiqarish loyihasi yaratiladi. Bu loyihada vaqtinchalik moslamalarning chizmalari tuziladi, ko'prik elementlarini va qurilish-montaj ishlarini amalga oshirish uchun kerak bo'ladigan boshqa konstruksiyalarni qurishning texnologik jarayonlari ishlab chiqiladi. Tipovoy konstruksiyalardan tashkil topgan kichik va o'rtacha ko'priklar va quvurlarning loyihalari bir bosqichda, tipovoy konstruksiyalarni mahalliy shartlarga bog'laydigan texno-ishchi loyiha ko'rinishida ishlab chiqiladi.
2.3. Ko‘prik konstruksiyalarini hisoblash: Loyihalashda ko'prik konstruksiyalarini hisoblash ketma-ket ikki bosqichda olib boriladi: birinchi bosqichda hisobiy zo'riqishlar aniqlanadi, ikkinchi bosqichda esa konstruksiya elementlarining kesimlari chegaraviy holatlar bo'yicha hisoblanadi. Hisobiy zo'riqishlarni aniqlashdan avval tanlab olingan inshoot sxemasining statik hisobi amalga oshiriladi. Statik hisobda eguvchi momentlarning, kesuvchi kuchlarning, burovchi momentlarning va boshqa zo'riqishlarning ta'sir chiziqlarini quriladi. Ko'prik konstruksiyalarini (to'sinlar, fermalar va boshq.) hisoblashda kuch uslubi keng qo'llaniladi. Bunda zamonaviy kompyuterlar va ishlab chiqilgan dasturlar vositasida murakkab sistemalarni hech bir soddalashtirmasdan, ayni paytda konstruksiya elementlarining (masalan, po'lat oraliq qurilmalaridagi fermalar va qatnov qismi, deformatsiyalangan sxema bo'yicha va boshq.) birgalikda ishlashini inobatga olib hisoblashga imkon beradigan matematik apparat – matritsalar nazariyasidan foydalaniladi. Asosiy sistema sifatida noma'lum kuchlar qo'yilgan statik aniq, o'zgarmaydigan sistema qabul qilinadi. Konstruksiyalar hisobi. Ta'sir chiziqlarini qurib bo'lgandan so'ng loyihalanayotgan inshoot konstruksiyalarining ishonchliligiga, uzoqqa chidamliligiga va yuqori darajadagi ekspluatatsion sifatlariga kafolat beradigan hisob-kitob amalga oshiriladi. Buning uchun ta'sir chiziqlarini me'yorlarda ko'zda tutilgan yuklar birikmalari bilan yuklash yo'li bilan hisobiy zo'riqishlar aniqlanadi. QMQ 2.05.03–97 ning 5-ilovasida bir nechta ayni yoki turli ishoralarga ega bo'lgan ta'sir chiziqlari uchastkalarini temiryo'l harakatchan yuk bilan yuklash qoidalari bayon etilgan. Chidamlilikka hisoblashda yuk birin-ketin alohida o'ngdan chapga va alohida chapdan o'ngga harakatlanganda uning eng noqulay yuklanishidagi maksimal va minimal zo'riqishlar aniqlanadi. Bunda avval birinchi uchastka εv1 yuk bilan yuklanadi (bu yerda ν1 – ekvivalent yuk). Undan keyin ikkinchi uchastka εν2 yuk bilan yuklanadi, bu paytda birinchi uchastka ishorasi qanday bo'lishiga qaramasdan K yuki bilan yuklanadi. Ta'sir chizig'ining oxirgi uchastkasi ham shunga o'xshash ravishda ενn yuki bilan yuklanadi, undan oldingi uchastkalar esa 9,81kN/m ga teng yuk bilan yuklanadi. Hisobiy zo'riqishlar aniqlangandan so'ng konstruksiyaning tanlangan kesimlarini tekshirish amalga oshiriladi. Ko'prik konstruksiyalarining hisobi chegaraviy holatlar uslubi bo'yicha olib boriladi. Chegaraviy holat yuz berganda inshoot ekspluatatsiyasini normal davom ettirish mumkin bo'lmaydi deb hisoblanadi. Me'yorlarda chegaraviy holatlarning ikki guruhi ko'zda tutilgan. Chegaraviy holatlarning birinchi guruhi ikki guruh osti (IA va IB) holatlariga ega: IA guruh osti holatida inshoot o'zining yuk ko'tarish qobiliyatini yo'qotadi; IB guruh osti holatida konstruksiya o'zining yuk ko'tarish qobiliyatini hali yo'qotganicha yo'q, lekin uni ekspluatatsiya qilishning imkoni yo'q (materialning oquvchanligi, betonda yoki metallda darzlarning paydo bo'lishi va boshq.). Chegaraviy holatlarning II – guruhi inshootni normal ekspluatatsiya qilishni qiyinlashtiradi, lekin uni to'xtatishni talab qilmaydi (sezilarli siljishlar, betondagi ko'ndalang darzlarning ruxsat etilmagan miqdorda ochilishi va boshq.). Birinchi guruh chegaraviy holatlar yuz berganda konstruksiyaning ishonchliligi uni mustahkamlikka, chidamlilikka, shakli va holati turg'unligiga hisoblash orqali aniqlanadi. Bu shartlar quyidagi formula orqali ifodalanadi: Tengsizlikning chap qismi elementga tushayotgan tashqi ta'sirni (moment, kesuvchi kuch va boshq.), o'ng qismi esa elementning ko'tarish qobiliyatini (element qabul qila oladigan chegaraviy zo'riqish) o'z ichiga olgan. (2.1) formulada: fg va fv – yuk bo'yicha ishonchlilik koeffitsientlari; sg va sv – doimiy va vaqtinchalik yuklardan hosil bo'lgan zo'riqishlar; 1+µ – dinamik koeffitsient;  – birikmalar koeffitsienti (hisobiy yuklarning barchasining bir paytda ta'sir qilishi extimoli kamligini hisobga oladi); Rb – materialning hisobiy qarshiligi; R b' – materialning me'yoriy qarshiligi; c1 – ish sharoitining umumiy koeffitsienti (tayyorlangan konstruksiyaning ruxsat etilgan chegaralarda loyihaviy qiymatlardan chetga chiqish extimolini hisobga oladi); c2 – ish sharoiti koeffitsienti (qabul qilingan hisob uslublari va hisobiy sxemalarning shartliligini inobatga oladi); n – ishlatilishiga ko'ra ishonchlilik koeffitsienti (hisoblanayotgan elementning mas'ullik darajasini inobatga oladi); A – kesimning geometrik xarakteristikasi (yuza, qarshilik momenti, inersiya momenti va boshq.). Ishonchlilik koeffitsienti f va dinamik koeffitsient 1+µ kirgiziladigan yuklar ro'yxati QMQ 2.05.03–97 ning 2-bandida keltirilgan.
3-bob. Temirbeton ko‘priklar: Egilishga ishlaydigan temirbeton oraliq qurilmalarning musbat momentlar hosil bo'ladigan kesimlarida oraliq qurilmaning yuqori zonasida siqilish, ostki zonasida esa cho'zilish ro'y beradi. Oraliq qurilmaning ko'tarish qobiliyatini oshirish uchun, uning cho'ziladigan zonasi po'lat sterjenlar bilan armaturalanadi. Oddiy armaturali (oldindan zo'riqtirilmagan) temirbeton ko'priklarni ekspluatatsiya qilish davrida cho'zilgan zonada betonning chegaraviy cho'zilishi qiymatidan ortiq bo'lgan deformatsiyalar yuzaga kelishi darzlar paydo bo'lishiga olib keladi. Darzlar kattalashishi bilan yoriqlar paydo bo'ladi, bu esa darzlar zonasidagi armaturaning jadallik bilan korroziyalanish havfini keltirib chiqaradi. Bunga yo'l qo'ymaslik uchun darzlarning ruxsat etilishi mumkin bo'lgan eng katta ochilish qiymati chegaralanadi. Bu esa mustahkamligi yuqori bo'lgan po'latni ishchi armatura sifatida qo'llashga, tejamli va engil temirbeton konstruksiya ishlab chiqishga imkon bermaydi. Darzning ochilishi chegaraviy qiymatlardan katta bo'lgan hollarda bir qator afzalliklarga ega bo'lgan mustahkamligi yuqori bo'lgan materiallardan va ko'ndalang kesimida bir qancha shakllardan foydalanishga imkon beradigan oldindan zo'riqtirilgan temirbeton konstruksiyalarni qo'llash kerak bo'ladi. Oldindan zo'riqtirilgan temirbeton konstruksiyalarni tayyorlash vaqtida uning har bir hisobiy kesimida o'zining hususiy og'irligi va vaqtinchalik yukdan hosil bo'ladigan kuchlanish holatiga teskari bo'lgan kuchlanish holati yuzaga keladi. Oldindan zo'riqtirilgan temirbetonning ishlash prinsipi oddiy temirbetonning ishlash prinsipidan farq qiladi. Oddiy temirbetonda cho'zilgan zonadagi beton asosan po'lat armaturani himoya qilishga kerak bo'ladi. Oldindan zo'riqtirilgan temirbetonda esa siqilgan va cho'zilgan zonalardagi betonning ishlash shartlarini ichki kuchlar juftligi belgilaydi. Oldindan zo'riqtirilgan konstruksiyalardagi po'lat armaturaning roli – cho'zilgan zonadagi betonni doimiy siqib turishdir. Oldindan zo'riqtirilgan armaturaning ikkinchi funksiyasi esa qiymati emirishga yaqin yuklar ta'sir etganda hosil bo'ladigan cho'zuvchi zo'riqishlarni qabul qilishdir. Bu bosqichda oldindan zo'riqtirilgan armatura oddiy armaturali konstruksiyalardagi kabi ishlaydi. Ekspluatatsiya davrida elastiklik chegarasida ishlayotgan oldindan zo'riqtirilgan temirbeton tamoman bir jinsli material hisoblanadi. Shunday qilib, chegaraviy holatlarning darajasini orttirib texnik usullar orqali materialning ishlashini yaxshilashga muvaffaq bo'linadi. Zamonaviy ko'priksozlikda betonni bir, ikki va uch o'qi bo'yicha siqish keng qo'llaniladi. Betonning fizik-mexanik hossalari amaliy jixatdan uning oldindan siqilishiga bog'liq bo'lmaydi. Masalan, bir, ikki va uch o'qi bo'yicha siqilgan oddiy betonning cho'zilishga bo'lgan chegaraviy mustahkamligi amalda bir hildir. Shu bilan birga, oldindan zo'riqtirilgan konstruksiyalarni qo'llash po'lat va betonni tejashga imkon beradi. Metallni 1,5-2,5 marta tejashga, asosan, mustahkamligi yuqori bo'lgan po'latni qo'llash orqali, betonni tejashga esa bosh cho'zuvchi kuchlanishlarni kamaytirish orqali erishiladi. Betonni oldindan siqish uchun yuqori vaqtinchalik qarshilikka (1000 MPa gacha) ega bo'lgan simli yoki sterjenli armatura qo'llaniladi.
3.1. Temir yo‘llardagi temirbeton ko‘priklarning xarakteristikasi va qo‘llanish sohalari: Egilishga ishlaydigan temirbeton oraliq qurilmalarning musbat momentlar hosil bo'ladigan kesimlarida oraliq qurilmaning yuqori zonasida siqilish, ostki zonasida esa cho'zilish ro'y beradi. Oraliq qurilmaning ko'tarish qobiliyatini oshirish uchun, uning cho'ziladigan zonasi po'lat sterjenlar bilan armaturalanadi. Oddiy armaturali (oldindan zo'riqtirilmagan) temirbeton ko'priklarni ekspluatatsiya qilish davrida cho'zilgan zonada betonning chegaraviy cho'zilishi qiymatidan ortiq bo'lgan deformatsiyalar yuzaga kelishi darzlar paydo bo'lishiga olib keladi. Darzlar kattalashishi bilan yoriqlar paydo bo'ladi, bu esa darzlar zonasidagi armaturaning jadallik bilan korroziyalanish havfini keltirib chiqaradi. Bunga yo'l qo'ymaslik uchun darzlarning ruxsat etilishi mumkin bo'lgan eng katta ochilish qiymati chegaralanadi. Bu esa mustahkamligi yuqori bo'lgan po'latni ishchi armatura sifatida qo'llashga, tejamli va engil temirbeton konstruksiya ishlab chiqishga imkon bermaydi. Darzning ochilishi chegaraviy qiymatlardan katta bo'lgan hollarda bir qator afzalliklarga ega bo'lgan mustahkamligi yuqori bo'lgan materiallardan va ko'ndalang kesimida bir qancha shakllardan foydalanishga imkon beradigan oldindan zo'riqtirilgan temirbeton konstruksiyalarni qo'llash kerak bo'ladi. Oldindan zo'riqtirilgan temirbeton konstruksiyalarni tayyorlash vaqtida uning har bir hisobiy kesimida o'zining hususiy og'irligi va vaqtinchalik yukdan hosil bo'ladigan kuchlanish holatiga teskari bo'lgan kuchlanish holati yuzaga keladi. Oldindan zo'riqtirilgan temirbetonning ishlash prinsipi oddiy temirbetonning ishlash prinsipidan farq qiladi. Oddiy temirbetonda cho'zilgan zonadagi beton asosan po'lat armaturani himoya qilishga kerak bo'ladi. Oldindan zo'riqtirilgan temirbetonda esa siqilgan va cho'zilgan zonalardagi betonning ishlash shartlarini ichki kuchlar juftligi belgilaydi. Oldindan zo'riqtirilgan konstruksiyalardagi po'lat armaturaning roli – cho'zilgan zonadagi betonni doimiy siqib turishdir. Oldindan zo'riqtirilgan armaturaning ikkinchi funksiyasi esa qiymati emirishga yaqin yuklar ta'sir etganda hosil bo'ladigan cho'zuvchi zo'riqishlarni qabul qilishdir. Bu bosqichda oldindan zo'riqtirilgan armatura oddiy armaturali konstruksiyalardagi kabi ishlaydi. Ekspluatatsiya davrida elastiklik chegarasida ishlayotgan oldindan zo'riqtirilgan temirbeton tamoman bir jinsli material hisoblanadi. Shunday qilib, chegaraviy holatlarning darajasini orttirib texnik usullar orqali materialning ishlashini yaxshilashga muvaffaq bo'linadi. Zamonaviy ko'priksozlikda betonni bir, ikki va uch o'qi bo'yicha siqish keng qo'llaniladi. Betonning fizik-mexanik hossalari amaliy jixatdan uning oldindan siqilishiga bog'liq bo'lmaydi. Masalan, bir, ikki va uch o'qi bo'yicha siqilgan oddiy betonning cho'zilishga bo'lgan chegaraviy mustahkamligi amalda bir hildir. Shu bilan birga, oldindan zo'riqtirilgan konstruksiyalarni qo'llash po'lat va betonni tejashga imkon beradi. Metallni 1,5-2,5 marta tejashga, asosan, mustahkamligi yuqori bo'lgan po'latni qo'llash orqali, betonni tejashga esa bosh cho'zuvchi kuchlanishlarni kamaytirish orqali erishiladi. Betonni oldindan siqish uchun yuqori vaqtinchalik qarshilikka (1000 MPa gacha) ega bo'lgan simli yoki sterjenli armatura qo'llaniladi.
3.2. Temirbeton ko‘priklarning asosiy tizimlari: Temirbeton ko'priklarning asosiy tizimlari rasm 3.2 da keltirilgan. To'sinli qirqilgan tizimlar eng ko'p tarqalgandir. Ular kichik va o'rta oraliqlarni yopish uchun qo'llaniladi. Berilgan oraliq va yuklar ta'sirida bunday oraliq qurilmaning kuchlanish holati asosan bosh to'sinlar ko'ndalang kesimining shakli va o'lchamlariga bog'liq bo'ladi. To'sinli konstruksiyalar bilan katta oraliqlarni berkitish uchun qirqilmagan yoki konsol tizimlardan foydalaniladi. Ular yig'ma yoki monolit temirbetondan tayyorlanishi mumkin. Qirqilmagan tizimlarning afzalligiga egilish chizig'ining ravonligi, oraliq qurilmalarga va tayanchlarga materialning kam sarfligi, oraliq qurilmalarni turli usullar (bo'ylama surish, osma betonlash, osma montaj va boshq.) bilan qurish imkoniyatining mavjudligi kiradi, kamchiligiga esa tayanchlarning bir tekisda bo'lmagan cho'kishiga, beton kirishishiga (usadka) va oquvchanligiga (polzuchest), harorat o'zgaruvchanligiga sezgirligi kiradi. Harorat o'zgaruvchanligi deganda, oraliq qurilmaning turli zonalaridagi elementlarning (masalan: plitaning, to'sin qovurg'asining, ostki belbog'ining) haroratlari turlicha bo'lishi nazarda tutiladi. Qirqilmagan ko'priklar oraliq qurilmalaridagi materiallarni tejashga oraliqdagi eguvchi momentlarni kamaytirish hisobiga erishiladi. Oddiy (qirqilgan) to'sinlarga solishtirganda, oraliq o'rtasidagi momentlar tayanchlar kesimida hosil bo'ladigan manfiy momentlar hisobiga kamayadi. Qirqilgan tizimlar qo'llanilganda, ko'prik fasadi bo'yicha bitta tayanch qismi joylashadi (qirqilgan to'sinlarda ikkita tayanch qismi joylashtiriladi) va buning hisobiga tayanchlar hajmi ham kamayadi (rasm 3.3). Konsolli tizimlarning afzalligi – tayanchlarning bir tekisda bo'lmagan cho'kishiga va harorat o'zgarishlariga sezgir emasligidir. Bunday tizimlarning jiddiy kamchiligi – beton oquvchanligi (polzuchest) oqibatida katta deformatsiyalarning yuzaga kelishi sababli egilish chizig'ini sinishidir. Bu esa harakatlanuvchi tarkibning oraliq qurilma bilan o'zaro ishlashiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Bu tizimning yana bir kamchiligi – oraliq qurilmaning bikrligini kamaytiradigan qo'shimcha ikkita sharnirli birikmaning borligidir. Bu esa birikma joyida to'sinlarni qo'shimcha armaturalashni talab etadi, tayanch qismlariga qo'shimcha po'lat sarflanadi. Konsol oraliq qurilmalarni insho etish usullarining chegaralanganligi ham bu tizimning kamchiligiga kiradi. Romli tizimlar asosan yo'l o'tkazgichlarda qo'llaniladi. Romli ko'priklarda tayanchlar (ustunlar) oraliq qurilma (rigel) bilan bikr birlashtiriladi va ular birgalikda ishlaydi. Romli ko'priklarning tayanchlari va rigellari o'lchamlari to'sinli ko'priklarnikiga qaraganda kichikroq bo'ladi. Lekin, inshootga ketadigan beton tejamkorligi ishlab chiqarish jarayonlarining murakkabligi bilan bog'liqdir. Romli tizimlarning afzalligi – inshootning yuqori darajada bikrligi, materiallar sarfining kamligi, egilish chizig'ining ravonligidir. Kamchiliklari – tayanchlarning bir tekis bo'lmagan cho'kishiga, beton kirishishiga, oquvchanligiga, harorat o'zgarishlariga sezuvchanligi, kapital ta'mirning va ko'prik elementlarini almashtirishning murakkabligidir. Ustunlari poydevorga sharnirlar orqali tayangan romli ko'priklar tayanchlarning bir tekisda bo'lmagan cho'kishlariga va harorat deformatsiyalariga kamroq sezgir bo'ladi, lekin sharnirlar ko'prik ekspluatatsiyasini murakkablashtiradi. Arkali ko'priklar, odatda, katta oraliqlarni berkitish uchun qo'llaniladi. Arkali tizimlarda ko'tarib turuvchi konstruksiya egri chiziqli brus bo'lib, u asosan siqilishga ishlaydi. Bu holda temirbetonning mustahkamlik xarakteristikalaridan to'laroq foydalaniladi. Arkali ko'priklarning rasporli va rasporsiz turlari qo'llaniladi. Rasporsiz arkali ko'priklar aralash tizimli inshootlar turiga kiradi. Rasporli ko'priklar ishonchli zaminni talab qiladi. Raspor qiymatini berilgan oraliqda arkaning qiyaligini (pologost, arkaning strelkasiga ƒ bog'liq ) variatsiya qilish orqali o'zgartirish mumkin. Arkali ko'priklarning bikrligi ham sharnirlar soniga bog'liqdir. Arkalar sharnirsiz, bir, ikki va uch sharnirli bo'lishi mumkin. Arkali tizimlarning kamchiligi – tayyorlashni industriallash murakkabligi, qurishning sermehnatliligi, ta'mirlash va almashtirishning murakkabligidir. Ko'p sonli yig'ma elementlardan quriladigan arkali ko'priklar odatda yuqori darajada deformatsiyalarga ega bo'ladi.
4 – bob. To‘sinli temirbeton ko‘priklar: Oraliq qurilmaning konstruksiyasi ko'p jihatdan inshootning tanlab olingan statik sxemasiga bog'liq bo'ladi. Ko'prik va yo'l o'tkazgichlarda bir tipli yig'ma elementlardan qurilgan to'sin tizimli oraliq qurilmalari ko'p qo'llaniladi. Bunga sabab – konstruksiyaning soddaligi, ularni tayyorlashning, elemenlarni qurilish joyiga olib kelishning va montaj qilishning qulayligidir. Loyihani ishlab chiqishda loyihalanayotgan oraliq qurilma javob berishi kerak bo'lgan bir qator talablarni inobatga olish lozimdir. Ko'prik konstruksiyalari uzoqqa chidamli, industrial usulda tayyorlash uchun qulay va ayni paytda materiallarning (beton va po'latning) sarfi, sermehnatliligi, qiymati minimal bo'lishi kerak. Masalan, to'sinli oraliq qurilmani ishlab chiqish kerak. Buning uchun, birinchi navbatda, bir-biriga taqqoslanayotgan to'sinlarning ko'ndalang kesimlaridan qaysi biri eng katta bikrlikka ega bo'lishini aniqlash kerak bo'ladi. Oraliq qurilmaning uzunligini l deb belgilaymiz. Barcha variantlar uchun material sarfi bir hildir A – 4000sm2. Tahlil natijalari rasm 4.1 da keltirilgan. Shunday qilib, material sarfi bo'yicha eng katta bikrlikka ega bo'lgan R va D kesimlari optimalga yaqin hisoblanadi. Boshqa tomondan esa P variantdagi kesimni tayyorlash R va D variantlariga qaraganda osonroqdir. Bu yerda boshqa omillarni ham hisobga olish lozimdir. Masalan, oraliq qurilma temir yo'lda tashiladigan bo'lsa, uning kengligi 34m oraliq uchun 270sm dan va kichik uzunlikdagi oraliq qurilmalar uchun 320sm dan oshmasligi kerak. Bloklarning eng katta balandligi plitaning kengligiga bog'liq bo'lib 350sm dan, plitaning kengligi eng katta bo'lganda esa 220-240sm dan oshmasligi kerak, ya'ni oraliq qurilmaning o'lchamlari uni gabarit talablariga binoan tashishga imkon berishi kerak. SHu sababdan ikki blokli oraliq qurilmalar eng ko'p tarqalgandir. Bloklarning massasi kran jihozlarining va ularni tashuvchi transport vositalarining yuk ko'tarish qobiliyati bilan chegaralangandir. Oraliq qurilmalar bloklarining massasi 120-125 tonnadan oshmasligi kerak. Oraliq qurilmaning bikrligi QMQ da ko'rsatilgan egilishlar chegarasidan oshib ketmasligini ta'minlashi kerak. To'sin qovurg'asining minimal qalinligi ikki shartni inobatga olib tanlanadi: urinma va bosh cho'zuvchi kuchlanishlarga hisob-kitob natijalari va betonning qovurg'ada sifatli joylashish shartlari hisobga olinadi. To'sin ostki belbog'i o'lchamlari uch shartni inobatga olib tanlanadi: siqishning chegaraviy kuchlanishiga, oldindan zo'riqtirilgan armaturaning joylashish shartlariga va to'sinning tayanch qismlarga tayanish shartlariga. To'sinli oraliq qurilmalar (rasm 4.1) quyidagi xarakterli belgilar bilan bir-biridan farq qiladi: statik sxemasi, qatnov qismining sathi, konstruktiv shakli va armaturalash turi bo'yicha. To'sinli tizimlar solishtirilganda texnologik, ekspluatatsion, iqtisodiy va arxitekturaviy afzalliklarga egadir. Bu tizimlarda eguvchi momentlar epyurasi ikki ishorali – oraliqlarda musbat va tayanch usti kesimlarida manfiydir. Qirqilmagan tizimli to'sinli ko'priklar oraliq qurilmalarining ko'ndalang kesimlari rasm 4.1, 2-7 da keltirilgan. Katta oraliqlarni berkitishda yoki tayanchlarning bir tekisda bo'lmagan sezilarli cho'kishlarini keltirib chiqaradigan zamin gruntlarining ko'tarish qobiliyati etarlicha bo'lmaganda konsol tizimli ko'priklardan foydalaniladi (rasm 4.1,c). Bu tizimda qo'shimcha zo'riqishlar hosil bo'lmaydi. Konsol tizimlar, odatda, konsol uchlariga osma oraliq osib qo'yiladi. Konsollarning uzunligi shunday olinadiki, osma oraliq mahkamlangan joy qirqilgan tizimdagi nol momentli zonaga (musbatdan manfiyga o'tish joyiga) tushsin. Odatda l2 = 0,3l1 (rasm 4.1, c ga qarang). Konstruktiv shakli bo'yicha plitali, qovurg'ali va qutili oraliq qurilmalar (rasm 4.1, 1,2,3,4 ga qarang) bo'lishi mumkin. Armaturalash turi bo'yicha – armaturasi oldindan zo'riqtirilmagan konstruksiyalar (rasm 4.1, 1,2,6,7 ga qarang) va armaturasi oldindan zo'riqtirilgan konstruksiyalar bo'ladi (rasm 4.1, 3,4,5 ga qarang). Oldindan zo'riqtirilgan sterjen armaturali temir yo'l ko'priklarining, shuningdek avtomobil yo'llari ko'priklari uchun betoni qisman siqilgan oldindan zo'riqtirilgan oraliq qurilmalar qo'llashga ruxsat beriladi. Bunday oraliq qurilmalarda betonning darzbardoshligi doimiy yuklarga ishlaganda ta'minlanadi. Vaqtinchalik yuk esa bunday oraliq qurilmalarning cho'zilgan zonasida darzlar paydo bo'lishiga olib keladi. Ishchi armaturaning tortilish kuchi shunday qabul qilinadiki betonda hosil bo'lgan darzlarning ochilishi uning chegaraviy qiymatidan kichik bo'lsin. Bu shartning bajarilmasligi armatura korroziyasiga olib keladi. Yuk ko'prikdan o'tib ketgandan so'ng darzlar yopiladi. Betoni qisman siqilgan oraliq qurilmalar oldindan zo'riqtirilgan oraliq qurilmalarga qaraganda tejamliroqdir. Betoni qisman siqilgan oraliq qurilamalarni temir yo'l ko'priklarida keng qo'llash haqidagi qaror bunday oraliq qurilmalarning ishonchliligi va uzoqqa chidamliligi bo'yicha ma'lumotlarni olish uchun ularni har tomonlama sinovdan o'tkazishdan va ekspluatatsiyaviy natijalarini o'rganib chiqishdan so'ng qabul qilinadi. Qurish usuliga ko'ra to'sinli oraliq qurilmalar quyidagicha bo'lishi mumkin: monolit (rasm 4.1, 6,7 ga qarang), zavodda yoki poligonda tayyorlanadigan yig'ma (rasm 4.1, 1,2,3 ga qarang) va yig'ma-monolit. Yig'ma-monolit konstruksiyalarda oraliq qurilmaning bir qismi o'zaro monolit qismlar bilan birlashtiriladigan yig'ma elementlardan tashkil topadi. Oraliqlari 40m ga teng va undan uzun bo'lgan temirbeton ko'priklarda, odatda, bikrligi yuqori bo'lgan qutisimon kesimli to'sinlar qo'llaniladi (rasm 6.1, 4 ga qarang). Temirbeton ko'priklarda ba'zida ferma ko'rinishidagi shaparak konstruksiyalar ham qo'llaniladi. Ammo, bunday ko'priklarni qurish va ekspluatatsiya qilish tajribasi ularning konstruktiv shakllarini va elemenlari birlashgan tugunlari bloklarini yanada takomillashtirish lozimligini ko'rsatdi.
4.1.To‘sinli ko‘priklarning turlari va oraliq qurilmalarning konstruktiv shakllari: Oraliq qurilmaning konstruksiyasi ko'p jihatdan inshootning tanlab olingan statik sxemasiga bog'liq bo'ladi. Ko'prik va yo'l o'tkazgichlarda bir tipli yig'ma elementlardan qurilgan to'sin tizimli oraliq qurilmalari ko'p qo'llaniladi. Bunga sabab – konstruksiyaning soddaligi, ularni tayyorlashning, elemenlarni qurilish joyiga olib kelishning va montaj qilishning qulayligidir. Loyihani ishlab chiqishda loyihalanayotgan oraliq qurilma javob berishi kerak bo'lgan bir qator talablarni inobatga olish lozimdir. Ko'prik konstruksiyalari uzoqqa chidamli, industrial usulda tayyorlash uchun qulay va ayni paytda materiallarning (beton va po'latning) sarfi, sermehnatliligi, qiymati minimal bo'lishi kerak. Masalan, to'sinli oraliq qurilmani ishlab chiqish kerak. Buning uchun, birinchi navbatda, bir-biriga taqqoslanayotgan to'sinlarning ko'ndalang kesimlaridan qaysi biri eng katta bikrlikka ega bo'lishini aniqlash kerak bo'ladi. Oraliq qurilmaning uzunligini l deb belgilaymiz. Barcha variantlar uchun material sarfi bir hildir A – 4000sm2. Tahlil natijalari rasm 4.1 da keltirilgan. Shunday qilib, material sarfi bo'yicha eng katta bikrlikka ega bo'lgan R va D kesimlari optimalga yaqin hisoblanadi. Boshqa tomondan esa P variantdagi kesimni tayyorlash R va D variantlariga qaraganda osonroqdir. Bu yerda boshqa omillarni ham hisobga olish lozimdir. Masalan, oraliq qurilma temir yo'lda tashiladigan bo'lsa, uning kengligi 34m oraliq uchun 270sm dan va kichik uzunlikdagi oraliq qurilmalar uchun 320sm dan oshmasligi kerak. Bloklarning eng katta balandligi plitaning kengligiga bog'liq bo'lib 350sm dan, plitaning kengligi eng katta bo'lganda esa 220-240sm dan oshmasligi kerak, ya'ni oraliq qurilmaning o'lchamlari uni gabarit talablariga binoan tashishga imkon berishi kerak. SHu sababdan ikki blokli oraliq qurilmalar eng ko'p tarqalgandir. Bloklarning massasi kran jihozlarining va ularni tashuvchi transport vositalarining yuk ko'tarish qobiliyati bilan chegaralangandir. Oraliq qurilmalar bloklarining massasi 120-125 tonnadan oshmasligi kerak. Oraliq qurilmaning bikrligi QMQ da ko'rsatilgan egilishlar chegarasidan oshib ketmasligini ta'minlashi kerak. To'sin qovurg'asining minimal qalinligi ikki shartni inobatga olib tanlanadi: urinma va bosh cho'zuvchi kuchlanishlarga hisob-kitob natijalari va betonning qovurg'ada sifatli joylashish shartlari hisobga olinadi. To'sin ostki belbog'i o'lchamlari uch shartni inobatga olib tanlanadi: siqishning chegaraviy kuchlanishiga, oldindan zo'riqtirilgan armaturaning joylashish shartlariga va to'sinning tayanch qismlarga tayanish shartlariga. To'sinli oraliq qurilmalar (rasm 4.1) quyidagi xarakterli belgilar bilan bir-biridan farq qiladi: statik sxemasi, qatnov qismining sathi, konstruktiv shakli va armaturalash turi bo'yicha. To'sinli tizimlar solishtirilganda texnologik, ekspluatatsion, iqtisodiy va arxitekturaviy afzalliklarga egadir. Bu tizimlarda eguvchi momentlar epyurasi ikki ishorali – oraliqlarda musbat va tayanch usti kesimlarida manfiydir. Qirqilmagan tizimli to'sinli ko'priklar oraliq qurilmalarining ko'ndalang kesimlari rasm 4.1, 2-7 da keltirilgan. Katta oraliqlarni berkitishda yoki tayanchlarning bir tekisda bo'lmagan sezilarli cho'kishlarini keltirib chiqaradigan zamin gruntlarining ko'tarish qobiliyati etarlicha bo'lmaganda konsol tizimli ko'priklardan foydalaniladi (rasm 4.1,c). Bu tizimda qo'shimcha zo'riqishlar hosil bo'lmaydi. Konsol tizimlar, odatda, konsol uchlariga osma oraliq osib qo'yiladi. Konsollarning uzunligi shunday olinadiki, osma oraliq mahkamlangan joy qirqilgan tizimdagi nol momentli zonaga (musbatdan manfiyga o'tish joyiga) tushsin. Odatda l2 = 0,3l1 (rasm 4.1, c ga qarang). Konstruktiv shakli bo'yicha plitali, qovurg'ali va qutili oraliq qurilmalar (rasm 4.1, 1,2,3,4 ga qarang) bo'lishi mumkin. Armaturalash turi bo'yicha – armaturasi oldindan zo'riqtirilmagan konstruksiyalar (rasm 4.1, 1,2,6,7 ga qarang) va armaturasi oldindan zo'riqtirilgan konstruksiyalar bo'ladi (rasm 4.1, 3,4,5 ga qarang). Oldindan zo'riqtirilgan sterjen armaturali temir yo'l ko'priklarining, shuningdek avtomobil yo'llari ko'priklari uchun betoni qisman siqilgan oldindan zo'riqtirilgan oraliq qurilmalar qo'llashga ruxsat beriladi. Bunday oraliq qurilmalarda betonning darzbardoshligi doimiy yuklarga ishlaganda ta'minlanadi. Vaqtinchalik yuk esa bunday oraliq qurilmalarning cho'zilgan zonasida darzlar paydo bo'lishiga olib keladi. Ishchi armaturaning tortilish kuchi shunday qabul qilinadiki betonda hosil bo'lgan darzlarning ochilishi uning chegaraviy qiymatidan kichik bo'lsin. Bu shartning bajarilmasligi armatura korroziyasiga olib keladi. Yuk ko'prikdan o'tib ketgandan so'ng darzlar yopiladi. Betoni qisman siqilgan oraliq qurilmalar oldindan zo'riqtirilgan oraliq qurilmalarga qaraganda tejamliroqdir. Betoni qisman siqilgan oraliq qurilamalarni temir yo'l ko'priklarida keng qo'llash haqidagi qaror bunday oraliq qurilmalarning ishonchliligi va uzoqqa chidamliligi bo'yicha ma'lumotlarni olish uchun ularni har tomonlama sinovdan o'tkazishdan va ekspluatatsiyaviy natijalarini o'rganib chiqishdan so'ng qabul qilinadi. Qurish usuliga ko'ra to'sinli oraliq qurilmalar quyidagicha bo'lishi mumkin: monolit (rasm 4.1, 6,7 ga qarang), zavodda yoki poligonda tayyorlanadigan yig'ma (rasm 4.1, 1,2,3 ga qarang) va yig'ma-monolit. Yig'ma-monolit konstruksiyalarda oraliq qurilmaning bir qismi o'zaro monolit qismlar bilan birlashtiriladigan yig'ma elementlardan tashkil topadi. Oraliqlari 40m ga teng va undan uzun bo'lgan temirbeton ko'priklarda, odatda, bikrligi yuqori bo'lgan qutisimon kesimli to'sinlar qo'llaniladi (rasm 6.1, 4 ga qarang). Temirbeton ko'priklarda ba'zida ferma ko'rinishidagi shaparak konstruksiyalar ham qo'llaniladi. Ammo, bunday ko'priklarni qurish va ekspluatatsiya qilish tajribasi ularning konstruktiv shakllarini va elemenlari birlashgan tugunlari bloklarini yanada takomillashtirish lozimligini ko'rsatdi.
4.2. Oraliq qurilmalarga qo‘yiladigan konstruktiv talablar: Oraliq qurilmaning konstruksiyasi ko'p jihatdan inshootning tanlab olingan statik sxemasiga bog'liq bo'ladi. Ko'prik va yo'l o'tkazgichlarda bir tipli yig'ma elementlardan qurilgan to'sin tizimli oraliq qurilmalari ko'p qo'llaniladi. Bunga sabab – konstruksiyaning soddaligi, ularni tayyorlashning, elemenlarni qurilish joyiga olib kelishning va montaj qilishning qulayligidir. Loyihani ishlab chiqishda loyihalanayotgan oraliq qurilma javob berishi kerak bo'lgan bir qator talablarni inobatga olish lozimdir. Ko'prik konstruksiyalari uzoqqa chidamli, industrial usulda tayyorlash uchun qulay va ayni paytda materiallarning (beton va po'latning) sarfi, sermehnatliligi, qiymati minimal bo'lishi kerak. Masalan, to'sinli oraliq qurilmani ishlab chiqish kerak. Buning uchun, birinchi navbatda, bir-biriga taqqoslanayotgan to'sinlarning ko'ndalang kesimlaridan qaysi biri eng katta bikrlikka ega bo'lishini aniqlash kerak bo'ladi. Oraliq qurilmaning uzunligini l deb belgilaymiz. Barcha variantlar uchun material sarfi bir hildir A – 4000sm2. Tahlil natijalari rasm 4.1 da keltirilgan. Shunday qilib, material sarfi bo'yicha eng katta bikrlikka ega bo'lgan R va D kesimlari optimalga yaqin hisoblanadi. Boshqa tomondan esa P variantdagi kesimni tayyorlash R va D variantlariga qaraganda osonroqdir. Bu yerda boshqa omillarni ham hisobga olish lozimdir. Masalan, oraliq qurilma temir yo'lda tashiladigan bo'lsa, uning kengligi 34m oraliq uchun 270sm dan va kichik uzunlikdagi oraliq qurilmalar uchun 320sm dan oshmasligi kerak. Bloklarning eng katta balandligi plitaning kengligiga bog'liq bo'lib 350sm dan, plitaning kengligi eng katta bo'lganda esa 220-240sm dan oshmasligi kerak, ya'ni oraliq qurilmaning o'lchamlari uni gabarit talablariga binoan tashishga imkon berishi kerak. SHu sababdan ikki blokli oraliq qurilmalar eng ko'p tarqalgandir. Bloklarning massasi kran jihozlarining va ularni tashuvchi transport vositalarining yuk ko'tarish qobiliyati bilan chegaralangandir. Oraliq qurilmalar bloklarining massasi 120-125 tonnadan oshmasligi kerak. Oraliq qurilmaning bikrligi QMQ da ko'rsatilgan egilishlar chegarasidan oshib ketmasligini ta'minlashi kerak. To'sin qovurg'asining minimal qalinligi ikki shartni inobatga olib tanlanadi: urinma va bosh cho'zuvchi kuchlanishlarga hisob-kitob natijalari va betonning qovurg'ada sifatli joylashish shartlari hisobga olinadi. To'sin ostki belbog'i o'lchamlari uch shartni inobatga olib tanlanadi: siqishning chegaraviy kuchlanishiga, oldindan zo'riqtirilgan armaturaning joylashish shartlariga va to'sinning tayanch qismlarga tayanish shartlariga. To'sinli oraliq qurilmalar (rasm 4.1) quyidagi xarakterli belgilar bilan bir-biridan farq qiladi: statik sxemasi, qatnov qismining sathi, konstruktiv shakli va armaturalash turi bo'yicha. To'sinli tizimlar solishtirilganda texnologik, ekspluatatsion, iqtisodiy va arxitekturaviy afzalliklarga egadir. Bu tizimlarda eguvchi momentlar epyurasi ikki ishorali – oraliqlarda musbat va tayanch usti kesimlarida manfiydir. Qirqilmagan tizimli to'sinli ko'priklar oraliq qurilmalarining ko'ndalang kesimlari rasm 4.1, 2-7 da keltirilgan. Katta oraliqlarni berkitishda yoki tayanchlarning bir tekisda bo'lmagan sezilarli cho'kishlarini keltirib chiqaradigan zamin gruntlarining ko'tarish qobiliyati etarlicha bo'lmaganda konsol tizimli ko'priklardan foydalaniladi (rasm 4.1,c). Bu tizimda qo'shimcha zo'riqishlar hosil bo'lmaydi. Konsol tizimlar, odatda, konsol uchlariga osma oraliq osib qo'yiladi. Konsollarning uzunligi shunday olinadiki, osma oraliq mahkamlangan joy qirqilgan tizimdagi nol momentli zonaga (musbatdan manfiyga o'tish joyiga) tushsin. Odatda l2 = 0,3l1 (rasm 4.1, c ga qarang). Konstruktiv shakli bo'yicha plitali, qovurg'ali va qutili oraliq qurilmalar (rasm 4.1, 1,2,3,4 ga qarang) bo'lishi mumkin. Armaturalash turi bo'yicha – armaturasi oldindan zo'riqtirilmagan konstruksiyalar (rasm 4.1, 1,2,6,7 ga qarang) va armaturasi oldindan zo'riqtirilgan konstruksiyalar bo'ladi (rasm 4.1, 3,4,5 ga qarang). Oldindan zo'riqtirilgan sterjen armaturali temir yo'l ko'priklarining, shuningdek avtomobil yo'llari ko'priklari uchun betoni qisman siqilgan oldindan zo'riqtirilgan oraliq qurilmalar qo'llashga ruxsat beriladi. Bunday oraliq qurilmalarda betonning darzbardoshligi doimiy yuklarga ishlaganda ta'minlanadi. Vaqtinchalik yuk esa bunday oraliq qurilmalarning cho'zilgan zonasida darzlar paydo bo'lishiga olib keladi. Ishchi armaturaning tortilish kuchi shunday qabul qilinadiki betonda hosil bo'lgan darzlarning ochilishi uning chegaraviy qiymatidan kichik bo'lsin. Bu shartning bajarilmasligi armatura korroziyasiga olib keladi. Yuk ko'prikdan o'tib ketgandan so'ng darzlar yopiladi. Betoni qisman siqilgan oraliq qurilmalar oldindan zo'riqtirilgan oraliq qurilmalarga qaraganda tejamliroqdir. Betoni qisman siqilgan oraliq qurilamalarni temir yo'l ko'priklarida keng qo'llash haqidagi qaror bunday oraliq qurilmalarning ishonchliligi va uzoqqa chidamliligi bo'yicha ma'lumotlarni olish uchun ularni har tomonlama sinovdan o'tkazishdan va ekspluatatsiyaviy natijalarini o'rganib chiqishdan so'ng qabul qilinadi. Qurish usuliga ko'ra to'sinli oraliq qurilmalar quyidagicha bo'lishi mumkin: monolit (rasm 4.1, 6,7 ga qarang), zavodda yoki poligonda tayyorlanadigan yig'ma (rasm 4.1, 1,2,3 ga qarang) va yig'ma-monolit. Yig'ma-monolit konstruksiyalarda oraliq qurilmaning bir qismi o'zaro monolit qismlar bilan birlashtiriladigan yig'ma elementlardan tashkil topadi. Oraliqlari 40m ga teng va undan uzun bo'lgan temirbeton ko'priklarda, odatda, bikrligi yuqori bo'lgan qutisimon kesimli to'sinlar qo'llaniladi (rasm 6.1, 4 ga qarang). Temirbeton ko'priklarda ba'zida ferma ko'rinishidagi shaparak konstruksiyalar ham qo'llaniladi. Ammo, bunday ko'priklarni qurish va ekspluatatsiya qilish tajribasi ularning konstruktiv shakllarini va elemenlari birlashgan tugunlari bloklarini yanada takomillashtirish lozimligini ko'rsatdi.
4.3. Plitali oraliq qurilmalar: Ko'ndalang kesimlari rasm 4.4, a–g da ko'rsatilgan plitali oraliq qurilmalarni, odatda, kichik ko'priklarda qo'llaniladi. Plitali oraliq qurilmalarning afzalligi – konstruksiyasining va ularni qurishning oddiyligidir. Hozirgi paytda deyarli barcha plitali oraliq qurilmalar industrial usulda tayyorlanadi, temir yo'l platformalarida bloklar ko'rinishida tashiladi va maxsus kranlar bilan montaj qilinadi. Plitali oraliq qurilmalarning asosiy kamchiligi – beton va armaturaning yuqori darajadagi sarfidir (rasm 6.2 ga qarang). Ostki cho'zilgan zonadagi beton ishda qatnashmaganligi sababli plitali oraliq qurilmalar ko'ndalang kesimlarining ostki qismini kichraytirish mumkin (rasm 4.4.,v ga qarang). Bunday variantda tayyorlangan oraliq qurilmalarni opalubkadan echish (raspalubka) ham oson bo'ladi. Tipovoy loyihalar bo'yicha tayyorlangan temir yo'l ko'priklari plitali oraliq qurilmalarining yuqori qismi kengligi doimiy ravishda 418sm bo'ladi. Bu kenglik ballast prizmasini shakllantirish uchun zarurdir. Agar eski oraliq qurilmani almashtirish uchun yangi plitali oraliq qurilma tayyorlash talab etilsa, u holda bu oraliq qurilmaning yuqori qismi kengligini 400sm ga teng qabul qilsa bo'ladi (rasm 4.3, v,g larga qarang). Plitali oraliq qurilmalarning balandligi oraliqning 1/10†1/13 ga teng. Temir yo'l uchastkalarini elektrlashtirish paytida yo'l o'tkazgichlar gabaritlari balandligini orttirish uchun ularni rekonstruksiya qilish zaruriyati tug'ilishi mumkin. Bu hollarda pasaytirilgan, balandligi oraliqning 1/13†1/15 ga teng oraliq qurilmalarni qo'llash ma'quldir.
4.4. Armaturasi zo‘riqtirilmagan qovurg‘ali oraliq qurilmalar: Gidrogeologik, iqtisodiy yoki arxitektura sharoitlari bo'yicha tayanchlar orasidagi masofa 9m dan 16m gacha bo'lishi zaruriyati tug'ilganda, odatda, zo'riqtirilmagan sterjenli ishchi armaturali, ikki blokli qovurg'ali oraliq qurilmalar qo'llaniladi (rasm 4.5). To'g'ri uchastkada joylashgan, bir temir yo'l iziga mo'ljallangan oraliq qurilma 418sm ga teng standart kenglikka ega bo'lib, ikki T-simon bloklardan iborat bo'ladi. To'sinning balandligi oraliq uzunligiga bog'liq bo'lib, (1/10†1/12)l ga teng qabul qilinadi. Qovurg'a va plitaning birlashgan joyidagi mahalliy kuchlanishlarni kamaytirish maqsadida, bu joy R = 30sm ga teng radiusli qilib birlashtiriladi. Temirbeton oraliq qurilmalar ishchi bo'ylama, ko'ndalang va tarqatuvchi armaturalar bilan armaturalanadi. Oddiy temirbetondan tayyorlangan oraliq qurilmalarni armaturalash uchun, turli sinfli va
4.5. Armaturasi oldindan zo‘riqtirilgan qovurg‘ali oraliq qurilmalar: Oddiy temirbetondan tayyorlangan temirbeton oraliq qurilmalarida armaturadagi σsν kuchlanishlar hisobiy qarshilik qiymatlariga yaqin bo'lganda, cho'zilgan zonaning betonida ko'ndalang darzlar paydo bo'ladi. Bu darzlarning katta ochilishi armaturaning tez sur'atlar bilan korroziyalanishiga olib kelishi mumkin. Bu darzlar paydo bo'lishining oldini olish uchun, armatura tashqi yuklar qo'yilgunga qadar zo'riqtiriladi. Bunda, tashqi yuklardan cho'ziladigan zona betonida siqilish kuchlanishlari, armaturada esa cho'zilish kuchlanishlari paydo bo'ladi. Bunday konstruksiyalarda tashqi yuk qo'yilgandan so'ng siqilgan betonning siqilishi anchagina kamayadi, bunga tashqi yukning hammasi yoki katta qismi sarflanadi va faqat shundan so'nggina betonda cho'zilish kuchlanishlari hosil bo'lishi mumkin (rasm 4.9). Tashqi yukning qiymatlari oshib borganda esa betonda darzlar ham paydo bo'lishi mumkin. Egiluvchi elementlarda betonni oldindan siqish ekssentrik (markaziy bo'lmagan) holatda bajariladi. Bundan maqsad – tashqi yuklardan hosil bo'ladigan eguvchi momentga teskari ishorali momentni keltirib chiqarishdir. Oldindan zo'riqtirilgan oraliq qurilmalarda mustahkamligi yuqori armatura va yuqori sinfli betonlarni ishlatish eng katta samara beradi. Bu hollarda po'lat sarfini 1,5-2 martaga va beton sarfini 10-15% ga kamaytirishga muvaffaq bo'linadi. SHu bilan birga oldindan zo'riqtirilgan oraliq qurilmalarni tayyorlash maxsus jihozlarni talab etadi, bu esa mehnat sarfini va tayyorlov qiymatini oshiradi. Shu sababdan, oldindan zo'riqtirilgan temirbeton oraliq qurilmalari temir yo'l ko'priklari uchun 16-34m oraliqlarda iqtisodiy jihatdan asoslangan hisoblanadi.
4.6. Konsol va qirqilmagan oraliq qurilmalar. Shaparak fermalar: Bu sistemalar talab qilingan oraliqni qirqilgan oraliq qurilmalar bilan berkitishning imkoni bo'lmaganda qo'llaniladi. Qirqilmagan sistema qirqilgan sistemaga solishtirilganda tejamliroqdir, ularda material sarfi kamroqdir. Qirqilmagan sistemada material tejamiga oraliq tayanchlar ustida manfiy ishorali momentlar hosil bo'lgani uchun, oraliqdagi momentlarning qiymati kamayganligi tufayli erishiladi (rasm 4.1,b ga qarang). Qirqilmagan sistemaning afzalligi – oraliq qurilma egilish chiziqlarining bir tekisligi va vertikal deformatsiyalarning kichrayishidir. Qirqilmagan oraliq qurilmalar – statik noaniq sistemalardir, ular zaminlarining ishonchli bo'lishini talab etadi. Tayanchlarning bir tekisda bo'lmagan cho'kishiga, beton kirishishiga (usadka) va oquvchanligiga (polzuchest), harorat o'zgaruvchanligiga sezgirligi bu sistemalarning kamchiligidir. Konsol tizimlar – statik aniqdir. Konsolli tizimlarning afzalligi – tayanchlarning bir tekisda bo'lmagan cho'kishiga va harorat o'zgarishlariga sezgir emasligidir. Bunday tizimlarning jiddiy kamchiligi – beton oquvchanligi (polzuchest) oqibatida katta deformatsiyalarning yuzaga kelishi sababli egilish chizig'ining sinishidir. Bu esa harakatlanuvchi tarkibning oraliq qurilma bilan o'zaro ishlashiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Bu tizimning yana bir kamchiligi – oraliq qurilmaning bikrligini kamaytiradigan qo'shimcha ikkita sharnirli birikmaning borligidir. Bu esa birikma joyida to'sinlarni qo'shimcha armaturalashni talab etadi, tayanch qismlariga qo'shimcha po'lat sarflanadi. Konsol oraliq qurilmalarni insho etish usullarining chegaralanganligi ham bu tizimning kamchiligiga kiradi. Temir yo'l ko'priklari va yo'l o'tkazgichlari uchun konsol va konsol-osma sistemalar chegaralangan holda qo'llaniladi. Umuman olganda, konsol va qirqilmagan sistemalarni o'rta va katta ko'priklarda qo'llash mumkin (rasm 4.13). Bu sistemalarda ikki va uch oraliqli ko'priklar ko'proq qo'llaniladi. Oraliqlari soni besh va etti bo'lgan ko'priklar qurilgani ham ma'lum. Qirqilmagan sistemalarda ko'rilayotgan oraliqqa qo'shni bo'lgan oraliq posangi kabi bo'lib ko'rilayotgan oraliqdagi eguvchi momentlarni kamaytiradi va shu orqali uning ishini engillashtiradi. Uch oraliqli sistemalarda o'rta oraliqning ishi chetki oraliqlarnikiga nisbatan ko'proq engillashadi. Bu sistemada momentlar qiymatini tenglashtirish uchun o'rta oraliq uzunligi 20†30% ga orttiriladi (l1 = 0,7†0,8l2). Konsol uzunliklari esa taxminan 0,3l1 ga teng qabul qilinadi. Konsol uzunligi qisqa bo'lgan hollarda o'rta oraliqlardagi momentni yanada kamaytirish uchun oraliq qurilmaning konsol qismlari qo'shimcha yuklanadi.
5 – bob. Romli temirbeton ko‘priklar: To'sinli ko'priklarda (3-bobga qarang) ularning asosiy ko'taruvchi elementlari (to'sinlari) yuqoridan tushgan bosimni tayanchlarga tayanch qismlari orqali uzatadi. Ammo, shu bilan birga, ko'priklar konstruksiyalarida romli sistemalar ham etarli darajada keng tarqalgandir (rasm 5.1). Romli sistemalarning ajralib turadigan o'ziga hos xususiyati – gorizontal ko'taruvchi elementlarning (rigellarning) tayanch ustunlari bilan bikr birlashtirilganidir. Ko'prik qurilishida yig'ma temirbeton konstruksiyalar keng qo'llanilganiga qadar unchalik katta bo'lmagan oraliqlarni berkitish uchun monolit temirbetonli romli sistemalar qo'llanilgan (rasm 5.1). Romli ko'prik yuklanganida rigeldagi eguvchi momentlarning qiymati xuddi shu oraliqli qirqilmagan to'sinda hosil bo'ladigan moment qiymatidan biroz kichik bo'ladi. Bundan tashqari, romli ko'priklarning tayanch ustunlari o'lchamlari to'sinli oraliq qurilmalarining katta, vazmin tayanchlarining o'lchamlariga nisbatan ancha kichik bo'lishi mumkin, chunki katta tayanchlarning o'lchamlari ularning bosh qismlarida tayanch qismlarini o'rnatish zaruriyatidan kelib chiqadi. Shu tufayli romli ko'priklar beton sarfi bo'yicha to'sinli ko'priklarga qaraganda tejamliroqdir. SHu bilan birga, romli ko'priklarning egilish bilan birga siqilishga ishlaydigan ustunlari etarli darajada kuchli armaturalashni talab qiladi va inshootga ketadigan armaturaning umumiy sarfini orttiradi. Daryolar ustidan o'tgan romli ko'priklarda ularning nisbatan ingichka temirbeton ustunlarini muz yoki suvda oqib kelgan boshqa narsalar shikastlantirishi mumkin. Shuning uchun, romli sistemalarning ko'rilayotgan turlari yo'l o'tkazgichlar va estakadalar uchun ko'proq yaroqlidir. Bunday inshootlarda romli ko'priklarning qurilish balandligini kamaytirish, kichik kesimli ustunlarni qo'llab ko'prik osti bo'shlig'ini orttirish, yo'l o'tkazgich yoki estakada ostida harakatlanayotgan transport vositalarining haydovchilari uchun ko'rish imkoniyatini orttirish kabi afzalliklaridan samarali foydalanish mumkin. Romli ko'priklarning yo'l ko'tarmasi bilan birlashishining har-hil turlari mavjud. Rasm 5.1,a da ko'tarma konuslari ichiga kirgan chetki ustunlar qurish varianti ko'rsatilgan. Ustunlarning balandligi katta bo'lmaganda ularni ustoylar bilan almashtirish mumkin (rasm 5.1,b). Avtomobil ko'priklari uchun bu birlashishni konsollar orqali amalga oshirish mumkin. Ko'tarmaning katta miqdorda cho'kishini oldini olish va ko'prikka kirish joyida qatnov qismi zamini bikrligining bir tekisda oshib borishini ta'minlash uchun konsollarning uchlariga sharnirsimon biriktirilgan, ko'tarma ichiga joylashtirilgan temirbeton plitalar qo'llaniladi (rasm 5.1,v). Romli sistemalarning tayanchlari bir tekisda cho'kmaganda, ularning rigellarida va ustunlarida qo'shimcha eguvchi momentlar paydo bo'ladi. Shuning uchun monolit romli sistemalar tayanchlarning ostida kam deformatsiyalanadigan gruntlar bo'lganda qo'llanilgan. Katta uzunlikdagi romli ko'priklarda xuddi shunday eguvchi momentlar harorat o'zgarishlaridan ham hosil bo'ladi. Monolit romlar beton kirishishiga ham sezgirdir. Sanab o'tilgan faktorlarni konstruksiyaga deformatsion choklar yoki sharnirlar kiritish orqali ancha kamaytirish mumkin. Deformatsion choklar ikkitali ustunlar o'rnatish (rasm 5.2,a) yoki bir uchi bo'ylama siljiydigan holda tayangan osma to'sinlarni o'rnatish orqali joylashtirilishi mumkin (rasm 5.2,b).
5.1. Romli ko‘priklarning sxemalari: To'sinli ko'priklarda (3-bobga qarang) ularning asosiy ko'taruvchi elementlari (to'sinlari) yuqoridan tushgan bosimni tayanchlarga tayanch qismlari orqali uzatadi. Ammo, shu bilan birga, ko'priklar konstruksiyalarida romli sistemalar ham etarli darajada keng tarqalgandir (rasm 5.1). Romli sistemalarning ajralib turadigan o'ziga hos xususiyati – gorizontal ko'taruvchi elementlarning (rigellarning) tayanch ustunlari bilan bikr birlashtirilganidir. Ko'prik qurilishida yig'ma temirbeton konstruksiyalar keng qo'llanilganiga qadar unchalik katta bo'lmagan oraliqlarni berkitish uchun monolit temirbetonli romli sistemalar qo'llanilgan (rasm 5.1). Romli ko'prik yuklanganida rigeldagi eguvchi momentlarning qiymati xuddi shu oraliqli qirqilmagan to'sinda hosil bo'ladigan moment qiymatidan biroz kichik bo'ladi. Bundan tashqari, romli ko'priklarning tayanch ustunlari o'lchamlari to'sinli oraliq qurilmalarining katta, vazmin tayanchlarining o'lchamlariga nisbatan ancha kichik bo'lishi mumkin, chunki katta tayanchlarning o'lchamlari ularning bosh qismlarida tayanch qismlarini o'rnatish zaruriyatidan kelib chiqadi. Shu tufayli romli ko'priklar beton sarfi bo'yicha to'sinli ko'priklarga qaraganda tejamliroqdir. SHu bilan birga, romli ko'priklarning egilish bilan birga siqilishga ishlaydigan ustunlari etarli darajada kuchli armaturalashni talab qiladi va inshootga ketadigan armaturaning umumiy sarfini orttiradi. Daryolar ustidan o'tgan romli ko'priklarda ularning nisbatan ingichka temirbeton ustunlarini muz yoki suvda oqib kelgan boshqa narsalar shikastlantirishi mumkin. Shuning uchun, romli sistemalarning ko'rilayotgan turlari yo'l o'tkazgichlar va estakadalar uchun ko'proq yaroqlidir. Bunday inshootlarda romli ko'priklarning qurilish balandligini kamaytirish, kichik kesimli ustunlarni qo'llab ko'prik osti bo'shlig'ini orttirish, yo'l o'tkazgich yoki estakada ostida harakatlanayotgan transport vositalarining haydovchilari uchun ko'rish imkoniyatini orttirish kabi afzalliklaridan samarali foydalanish mumkin. Romli ko'priklarning yo'l ko'tarmasi bilan birlashishining har-hil turlari mavjud. Rasm 5.1,a da ko'tarma konuslari ichiga kirgan chetki ustunlar qurish varianti ko'rsatilgan. Ustunlarning balandligi katta bo'lmaganda ularni ustoylar bilan almashtirish mumkin (rasm 5.1,b). Avtomobil ko'priklari uchun bu birlashishni konsollar orqali amalga oshirish mumkin. Ko'tarmaning katta miqdorda cho'kishini oldini olish va ko'prikka kirish joyida qatnov qismi zamini bikrligining bir tekisda oshib borishini ta'minlash uchun konsollarning uchlariga sharnirsimon biriktirilgan, ko'tarma ichiga joylashtirilgan temirbeton plitalar qo'llaniladi (rasm 5.1,v).
5.2. Romli ko‘priklarning konstruksiyasi: Ko'ndalang kesimda bir temir yo'l iziga mo'ljallangan romli temirbeton ko'prik vertikal yoki qiya ustunli romdan iborat. Ustunlar balandligi katta bo'lganda, ular bir-biriga rasporkalar bilan bog'lanadi (rasm 5.3,a). Inshootning balandligi romlar orasidagi masofadan 2,5-3 marta katta bo'lganda, ustunlar ko'prikning ko'ndalang bikrligini ta'minlash uchun qiyalikka ega bo'ladi. Ikki yo'l uchun romli ko'prikning ko'ndalang kesimi variantlari rasm 5.3,b da keltirilgan. Birinchi variantda har bir yo'l uchun ikki bo'ylama romdan tashkil topgan alohida konstruksiya o'rnatilgan. Ko'prikning o'qi bo'yicha chok mavjud, poydevor ham chok bilan ajratilgan. Ikkinchi variantda romlar ballast koritasi plitasi, ko'ndalang to'sin-diafragmalar, rasporkalar va umumiy poydevor bilan bir yaxlit konstruksiyaga birlashtirilgan. Ko'rilgan romli sistemalarning katta kamchiligi – ular qurilishini industriyalashtirishning qiyinligidir. Romli sistemalarda zavodlarda tayyorlangan elementlarni qo'llash katta eguvchi momentlar va ko'ndalang kuchlar hosil bo'ladigan kesimlarda montaj choklarini o'rnatish zaruriyatini keltirib chiqarib ishlarni murakkablashtiradi. Shuning uchun, hozirgi paytda romli sistemalar ko'rilgan ko'prik turlari uchun kam qo'llaniladi, lekin avtomobil yo'llari yuklari uchun yig'ma temirbetonli romli yo'l o'tkazgichlar qurilgani ma'lum. Oldindan zo'riqtirilgan temirbetonli inshootlarning konstruksiyalari va qurilish uslublari rivojlanib borgani sari romli ko'priklarning katta oraliqlarni berkitishga imkon beradigan yangi konstruktiv shakllari paydo bo'ldi. Zamonaviy romli ko'priklarni qurishning asosiy uslubi – rigellarni ayri bloklardan oraliq tayanchlar yoki hovonlarsiz osma usulda yig'ishdir.
6 – bob. Arkali va kombinatsiyalangan temirbeton ko‘priklar: Arkali ko'priklarning asosiy ko'taruvchi konstruksiyalari egri chiziqli elementlar – arkalar yoki gumbazlardir. Arkali oraliq qurilmalarning tayanch kesimlari mahkamlangan va ular gorizontal yo'nalishda siljiy olmaydilar. SHuning uchun vertikal yuklar ta'sirida arkaning tayanchga mahkamlangan joylarida gorizontal reaksiyalar – raspor paydo bo'ladi. Rasporning paydo bo'lishi arkali sistemalar ishining xarakterli hususiyatidir. Odatda arkaning o'qi doimiy yuklar bosimi egri chizig'iga mos tushadigan (bunda eguvchi momentlar nolga teng) qilib tanlanadi. Lekin, arkaning uzunligi bo'yicha ixtiyoriy vaziyatda bo'lishi mumkin bo'lgan vaqtinchalik yuklar ta'sir etganda, arkaning kesimlarida eguvchi momentlar hosil bo'ladi. Shu sababdan, umuman olganda, arkaning kesimlari egilishli siqilishga (markazdan tashqari siqishga) ishlaydi. Ratsional loyihalangan konstruksiyalarda arkadagi eguvchi momentlarning qiymati nisbatan katta bo'lmaydi. Beton siqilishga yaxshi ishlagani uchun, arkalarning kesimlari xuddi shunday oraliqli to'sinlarning kesimiga solishtirilganda tejamliroq bo'ladi. Shu bilan birga, katta rasporlar arka poydevorlarini va tayanchlarini anchagina ulkan qilishni talab qiladi. Kuchsiz gruntlarda arkali sistema umuman maqsadga muvofiq bo'lmasligi mumkin. Arkali variantning tanlovi rasporsiz va rasporli sistemalar variantlarini iqtisodiy solishtirishga asoslangan bo'lishi lozim. Ko'priklarda arkali oraliq qurilmalarning har-hil turlari qo'llaniladi. Arkalar sharnirsiz, ikki sharnirli va uch sharnirli bo'lishi mumkin. Sharnirsiz arkaning konstruksiyasi (rasm 6.1,a) eng oddiy va tejamlidir. Bunday sistema sharnirli arkalarga qaraganda katta bikrlikka ega bo'ladi. Uning kamchiligi – harorat o'zgarishi, beton kirishishi va oquvchanligi ta'sirida tayanchning gorizontal siljishi yoki bir tekis bo'lmagan cho'kishidan arka kesimlarida qo'shimcha ichki zo'riqishlarning paydo bo'lishidir. Ikki sharnirli arkalar (rasm 6.1,b) yuqorida ko'rsatilgan ta'sirlarga kamroq sezgirdirlar. Uch sharnirli (statik aniq) arkalar (rasm 6.1,v) ko'rsatib o'tilgan kamchilikdan holisdir. Lekin, kichik bikrlikka ega bo'lganligi, qulf sharnirida egilish chizig'ining sinishi tufayli temir yo'l osti ko'priklarida ularning qo'llanilishi chegaralangan. Arkali oraliq qurilmalarning qiyaligini ko'rsatadigan muxim xarakteristikalaridan biri – ko'tarilish strelkasi f ning arka oralig'i l ga nisbatidir. Bu nisbat qancha kichik bo'lsa, raspor shunchalik katta bo'ladi. Shuningdek harorat o'zgarishidan, beton kirishishidan va oquvchanligidan, tayanchning gorizotal siljishidan arka kesimlarida hosil bo'ladigan qo'shimcha ichki zo'riqishlar ham katta bo'ladi. Arkali ko'priklarda qatnov sathi arkalarga nisbatan turli vaziyatda joylashgan konstruksiyalar qo'llaniladi: qatnov ustidan (rasm 6.1,a ga qarang), qatnov o'rtasidan va ostidan (rasm 6.1,g,d). Qatnov o'rtasidan bo'lgan arkalar ko'prik osti gabaritlarini siqilgan sharoitlarda ta'minlash uchun qo'llaniladi. Qatnovi ostdan bo'lgan arkalarda raspor gorizontal element – tortqich (zatyajka) tomonidan qabul qilinadi. Tayanchlarga ta'siri xarakteri bo'yicha bunday sistemalar to'sinli sistemalarga ekvivalentdir. Arkali oraliq qurilmalarda harakatlanuvchi tarkibdan tushgan yuk to'sin turidagi konstruksiya – qatnov qismi tomonidan qabul qilinadi va arkalarga ustunlar yoki osmalar orqali uzatiladi. Qatnov ustidan bo'lgan arkali oraliq qurilmalarida ustunlar va qatnov qismi birlashishidan tashkil topgan konstruksiya arka usti qurilmasi deb ataladi. Ba'zi hollarda qatnov qismi to'sinlari gumbazga va tayanchga oraliq ustunlarsiz tayanadi (rasm 6.1,e). Arka usti qurilmasi funksiyasini arkalarning o'zi bajarsa, u holda bu arkalar disksimon deb ataladi (rasm 6.1,j). Ko'priklarning kombinatsiyalangan sistemalari oddiyroq konstruksiyalarni birlashishidan hosil qilinadi. Bunday sistemalar, odatda, egilishga ishlaydigan elementlar (to'sinlar), siqilish/cho'zilishga ishlaydigan elementlar (podkoslar, podprugalar, vantlar, egiluvchan arkalar), shuningdek siqilish/cho'zilishning bir vaqtda ta'sir etishiga ishlaydigan elementlardan tashkil topadi. Temir yo'l ko'priklari uchun maqsadga muvofiq kombinatsiyalangan sistemalardan biri to'sin va arkadan tashkil topgan (tortqichli arka) oraliq qurilmasidir. Bu konstruksiya (rasm 6.2,a) tashqi rasporsiz bo'lganligi uchun, tayanchlarning ish sharoitlarini engillashtiradi. Tortqichli arkalar temirbeton to'sinlarni qo'llash maqsadga muvofiq bo'lmaganda (l > 33m), shuningdek geologik shartlarga ko'ra rasporli sistemalarni qo'llash murakkab bo'lganda qo'llaniladi.
6.1. Umumiy ma’lumotlar: Arkali ko'priklarning asosiy ko'taruvchi konstruksiyalari egri chiziqli elementlar – arkalar yoki gumbazlardir. Arkali oraliq qurilmalarning tayanch kesimlari mahkamlangan va ular gorizontal yo'nalishda siljiy olmaydilar. SHuning uchun vertikal yuklar ta'sirida arkaning tayanchga mahkamlangan joylarida gorizontal reaksiyalar – raspor paydo bo'ladi. Rasporning paydo bo'lishi arkali sistemalar ishining xarakterli hususiyatidir. Odatda arkaning o'qi doimiy yuklar bosimi egri chizig'iga mos tushadigan (bunda eguvchi momentlar nolga teng) qilib tanlanadi. Lekin, arkaning uzunligi bo'yicha ixtiyoriy vaziyatda bo'lishi mumkin bo'lgan vaqtinchalik yuklar ta'sir etganda, arkaning kesimlarida eguvchi momentlar hosil bo'ladi. Shu sababdan, umuman olganda, arkaning kesimlari egilishli siqilishga (markazdan tashqari siqishga) ishlaydi. Ratsional loyihalangan konstruksiyalarda arkadagi eguvchi momentlarning qiymati nisbatan katta bo'lmaydi. Beton siqilishga yaxshi ishlagani uchun, arkalarning kesimlari xuddi shunday oraliqli to'sinlarning kesimiga solishtirilganda tejamliroq bo'ladi. Shu bilan birga, katta rasporlar arka poydevorlarini va tayanchlarini anchagina ulkan qilishni talab qiladi. Kuchsiz gruntlarda arkali sistema umuman maqsadga muvofiq bo'lmasligi mumkin. Arkali variantning tanlovi rasporsiz va rasporli sistemalar variantlarini iqtisodiy solishtirishga asoslangan bo'lishi lozim.
6.2. Arkali va kombinatsiyalangan ko‘priklarning konstruksiyalari: Ko'priklarda arkali oraliq qurilmalarning har-hil turlari qo'llaniladi. Arkalar sharnirsiz, ikki sharnirli va uch sharnirli bo'lishi mumkin. Sharnirsiz arkaning konstruksiyasi (rasm 6.1,a) eng oddiy va tejamlidir. Bunday sistema sharnirli arkalarga qaraganda katta bikrlikka ega bo'ladi. Uning kamchiligi – harorat o'zgarishi, beton kirishishi va oquvchanligi ta'sirida tayanchning gorizontal siljishi yoki bir tekis bo'lmagan cho'kishidan arka kesimlarida qo'shimcha ichki zo'riqishlarning paydo bo'lishidir. Ikki sharnirli arkalar (rasm 6.1,b) yuqorida ko'rsatilgan ta'sirlarga kamroq sezgirdirlar. Uch sharnirli (statik aniq) arkalar (rasm 6.1,v) ko'rsatib o'tilgan kamchilikdan holisdir. Lekin, kichik bikrlikka ega bo'lganligi, qulf sharnirida egilish chizig'ining sinishi tufayli temir yo'l osti ko'priklarida ularning qo'llanilishi chegaralangan. Arkali oraliq qurilmalarning qiyaligini ko'rsatadigan muxim xarakteristikalaridan biri – ko'tarilish strelkasi f ning arka oralig'i l ga nisbatidir. Bu nisbat qancha kichik bo'lsa, raspor shunchalik katta bo'ladi. Shuningdek harorat o'zgarishidan, beton kirishishidan va oquvchanligidan, tayanchning gorizotal siljishidan arka kesimlarida hosil bo'ladigan qo'shimcha ichki zo'riqishlar ham katta bo'ladi. Arkali ko'priklarda qatnov sathi arkalarga nisbatan turli vaziyatda joylashgan konstruksiyalar qo'llaniladi: qatnov ustidan (rasm 6.1,a ga qarang), qatnov o'rtasidan va ostidan (rasm 6.1,g,d). Qatnov o'rtasidan bo'lgan arkalar ko'prik osti gabaritlarini siqilgan sharoitlarda ta'minlash uchun qo'llaniladi. Qatnovi ostdan bo'lgan arkalarda raspor gorizontal element – tortqich (zatyajka) tomonidan qabul qilinadi. Tayanchlarga ta'siri xarakteri bo'yicha bunday sistemalar to'sinli sistemalarga ekvivalentdir. Arkali oraliq qurilmalarda harakatlanuvchi tarkibdan tushgan yuk to'sin turidagi konstruksiya – qatnov qismi tomonidan qabul qilinadi va arkalarga ustunlar yoki osmalar orqali uzatiladi. Qatnov ustidan bo'lgan arkali oraliq qurilmalarida ustunlar va qatnov qismi birlashishidan tashkil topgan konstruksiya arka usti qurilmasi deb ataladi. Ba'zi hollarda qatnov qismi to'sinlari gumbazga va tayanchga oraliq ustunlarsiz tayanadi (rasm 6.1,e). Arka usti qurilmasi funksiyasini arkalarning o'zi bajarsa, u holda bu arkalar disksimon deb ataladi (rasm 6.1,j). Kombinatsiyalangan sistemaning boshqa bir turi – bikr to'sin va egiluvchan rasporli arkaning birlashmasidir (rasm 6.2,b). Bunday konstruksiyada balandligi kichik bo'lgan arkalar nisbatan kichik egilish bikrligiga ega va ular, asosan, siquvchi zo'riqishlarni qabul qiladi. Bu yerda yaxlit gumbazlarni qo'llash qulaydir, chunki ularning balandligi kichik bo'lganiga qaramasdan ko'ndalang kesimlari yuzasi kattadir. Egiluvchan arkali kombinatsiyalangan sistemalarning kamchiligi – vaqtinchalik yuk bilan nosimmetrik (bir tomonlama) yuklanganda ularning deformativligi yuqoriligidir. Kombinatsiyalangan sistemalarga, shuningdek, shaparak bosh fermali va ostki bikr belbog'li konstruksiyalar ham kiradi. Bunda fermaning ostki belbog'i egilish va markazdan tashqari cho'zilish zo'riqishlariga ishlaydi (rasm 6.2,v). Kombinatsiyalangan sistemalar avtomobil yo'llari ko'priklarida keng tarqalgan. Bu yerda ko'p sondagi turli konstruktiv shakllar yaratilgan. Quyida ularning ba'zilarini ko'rib chiqamiz. Arka – konsolli sistema tortqichlar bilan birlashtirilgan, tayanchlarga va oraliq o'rtasida bir-biriga mahkamlangan yarim arkalardan tashkil topadi (rasm 6.2,g). Hosil bo'lgan T-simon romlar o'zaro bo'ylama harakatchan sharnirlar orqali birlashtirilgan. Ba'zi paytlarda ost tomonidan tirgovich kabi ko'tarib turadigan arkalari bo'lgan qirqilmagan to'sinlar ham qo'llaniladi (rasm 6.2,d). Kombinatsiyalangan sistemalarga temirbeton bikrlik to'sini bo'lgan vantli ko'priklarni ham kiritsa bo'ladi. Ko'priksozlikda o'rta va katta oraliqlarni berkitishda vantli ko'priklarni qo'llash yanada kengayib bormoqda. Bu konstruksiyalarda bikrlik to'sini siqilishga ishlaydigan ustunlar – pilonlarga mahkamlangan cho'zilgan qiya elementlar – vantlar ushlab turadi. Vantlar mustahkamligi yuqori po'lat kanatlardan tayyorlanadi. Ba'zi hollarda vantlar temirbeton qobiqlar bilan qoplanadi (bikr vantlar). Vantli ko'priklarning vantlarning joylashishi va soni bilan farq qilinadigan turli sxemalari qo'llaniladi (rasm 6.2,e,j). Temirbeton bikrlik to'sinli ko'priklar uchun ko'p vantli sistemalar xarakterlidir. Ularda vantlarni mahkamlash tugunlari konstruksiyasi ancha soddalashadi. Vantlardan hosil bo'lgan zo'riqishlarning gorizontal tashkil etuvchisidan temirbeton bikrlik to'sinining ko'p uchastkalari qo'shimcha siqiladi, bu esa to'sin ishiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Vantli ko'priklar yaxshi iqtisodiy ko'rsatkichlarga egadir. Bundan tashqari ular osma montaj qilishga ham qulaydir. Lekin, vantli sistemalarni temir yo'l ko'priklari uchun qo'llash ularning yuqori darajada deformativligi sababidan chegaralangandir. Oxirgi yillarda vantli sistemalar (birinchi navbatda – bikr vantli) katta bo'lmagan oraliqli temir yo'l ko'priklari uchun qo'llanilmoqda.
7 – bob. Temirbeton oraliq qurilmalar konstruksiyalarining detallari: Temirbeton oraliq qurilmalarining ko'prik polotnosi, odatda, qatnov ballast ustida ko'rinishida o'rnatiladi. Ko'prik polotnosi yo'lni to'g'ridan – to'g'ri temirbeton plita ustiga, shuningdek temirbeton, yog'och yoki metall ko'ndalang to'sinlar ustiga mahkamlab o'rnatilishi ham mumkin. Qatnov ballast ustida bo'lganda (rasm 7.1), ko'prik polotnosi relslardan, biriktirgichlardan va shpallardan iborat bo'ladi. Ko'prik uzunligi 25m dan ortiq bo'lganda yoki ko'prik radiusi 1000m dan kichik egrilikda joylashganda, himoya moslamalari (kontrburchaklar yoki kontrrelslar) o'rnatiladi. Himoya moslamali ko'priklarda yo'lning 1km uzunligiga 2000 donadan kam bo'lmagan shpal qo'yiladi, boshqa ko'priklarda esa shpallarning soni yo'lning ko'prikka yaqin uchstkalaridagi kabi bo'lishi lozim. Yo'lning egri uchastkalarida joylashgan ko'priklarda tashqi relsning ko'tarilib turishiga ballast qatlami qalinligini oshirish hisobiga erishiladi. Bunda loyihada ballast koritasi bortining ko'tarilib turishi ko'zda tutilishi kerak. Ballast prizmasi o'lchami tashqi rels tarafidan 10sm ga orttiriladi. Ballast koritasining rasm 7.1 da ko'rsatilgan o'lchamlari ekspluatatsiya qilinayotgan ko'priklar uchun xarakterlidir. Yangi ko'priklar qurilayotganda yoki eski ko'priklarni qayta qurishda ballast koritasining o'lchamlari sheben tozalaydigan mashinalarni o'tkazishni ta'minlashi kerak (rasm 7.2). Bu hol uchun ballast prizmasining asosiy o'lchamlari 7.1 jadvalda keltirilgan. Qatnov ballast ustida bo'lgan ko'priklar uchun etarli darajada zarbga mustahkam va sovuqqa chidamli sheben qo'llanilishi kerak. Sheben bir fraksiyali, donalarining o'lchamlari 25†60mm bo'lishi lozim. Kichik o'lchamli donalar va changsimon zarralarning miqdori 1% dan ko'p bo'lmasligi kerak. Sheben toza bo'lishi, loy, o'simlik qatlami va boshqa aralashmalarga ega bo'lmasligi kerak. Ko'priklarda yo'lni ballastlash uchun asbest ishlab chiqarishdagi chiqindilardan olinadigan asbestli ballast ham qo'llaniladi. Bu holda koritaning ostki qismiga 20sm balandlikda fraksiyasi 5†25mm bo'lgan sheben qatlami va uning ustiga asbestli ballast qatlami yotqiziladi. Bunda shpal ostidagi asbest qatlamining qalinligi 10sm dan kam bo'lmasligi kerak. Temirbeton ko'priklarda ko'prik polotnosining konstruksiyasi yo'lni to'g'ridan-to'g'ri temirbeton plitaga mahkamlash ko'rinishida ham bo'lishi mumkin. Bu yerda relslarning va kontrburchaklarning mahkamlanishi metall oraliq qurilmalarida qo'llaniladigan temirbeton plitalar ustidagi ballastsiz ko'prik polotnosidagi kabi bo'ladi. Kontrburchaklar va kontrrelslar ko'priklar chetki tayanch (ustoy)larining orqa qirralari orasiga joylashtiriladi. Kontrburchaklarning (yoki kontrrelslarning) uchlari ustoy orqa qirrasidan eng kamida 10m masofaga chiqarilishi va yo'lning o'qiga uchi payvandlangan moslama – bashmak bilan tugaydigan “chelnok” orqali keltirilishi kerak (rasm 7.3). Uzunligi 25m dan ortiq bo'lgan barcha ko'priklarda xizmat qiluvchi personalning o'tishi uchun panjarali ikki tomonlama trotuarlarning o'rnatilishi ko'zda tutiladi. Trotuarlar, shuningdek, balandligi 5m dan ortiq bo'lgan barcha ko'priklarda va stansiyalar atrofida joylashgan barcha ko'prik va yo'l o'tkazgichlarda ham joylashtiriladi. Shimoliy qurilish-klimatik zonalarda uzunligi 10m dan ortiq bo'lgan barcha ko'priklarda trotuarlar bo'lishi lozim.
7.2. Gidroizolyasiya va suv qochirish: Temirbeton ko'priklar elementlarining uzoqqa chidamliligini ta'minlash uchun, ularning konstruksiyasi betonga suv kirishidan himoyalangan bo'lishi lozim. Suvning betonga davomli ta'siri ohakning erishi va yuvilishiga olib keladi. Bu esa beton mustahkamligini pasaytiradi va uning asta-sekin emirilishiga olib keladi. Bu jarayon ayniqsa navbatma navbat muzlab – erishda tez kechadi. Betonni suv ta'siridan himoyalash uchun u gidroizolyasiya bilan qoplanadi. Gidroizolyasiya ballast koritasi plitasi yuzasiga qilinadi (rasm 7.5). Suvning oqishi uchun plita yuzasiga qiyalik beriladi. Izolyasiyaning chetlari bortlarning maxsus chuqurchalariga mahkamlanadi. Ballast koritasining gidroizolyasiyasi butun izolyasiya qilingan yuza bo'yicha suv o'tkazmaydigan bo'lishi, suvga, biologik va kimyoviy ta'sirlarga bardoshli bo'lishi, issiq-sovuqqa bardoshli bo'lishi, vaqt davomida va hisobiy haroratlar intervalida elastikligini yo'qotmasligi, betonning izolyasiya qilingan yuzasida ruxsat etilgan darzlar paydo bo'lganida yaxlitligini saqlashi kerak. Gidroizolyasiya sement-qum qorishmasi yoki mayda donali betondan iborat tayyorlov (tekislov) qatlami ustiga surtiladi. Qurilish hududining klimatik sharoitlariga bog'liq holda gidroizolyasiyaning turli tiplari qo'llaniladi. Bitum mastikali БM–1 indeksli gidroizolyasiya barcha klimatik zonalarda qo'llanilishi mumkin. Bu gidroizolyasiya qaynoq holda surtiladigan to'rt qatlam bitum mastikasidan va uch qatlam shishamato yoki lyon – jut-kanop matosidan iborat (rasm 7.6, a). Bitum mastikasining oxirgi (tekislovchi) qatlami ustiga sement – qum qorishmasi yoki mayda donali betondan iborat himoya qatlami yotqiziladi. Bu qatlam diametri 2†4mm, yacheyka o'lchamlari 45†75mm bo'lgan simdan tayyorlangan setka bilan armaturalanadi. Himoya qatlamining tayyor bo'lgan yuzasiga bitum gruntovkasi surtiladi. Izol rulonli gidroizolyasiya (indeksi ИР) yumshoq iqlimli xududlarda qo'llaniladi. Bu izolyasiya asosiy bo'lmagan rulonli izol va sovuq izol mastikadan iborat. Izol mastikaning ichida armaturalangan qatlam bo'ladi va u rulon qatlamlari orasiga yopishtiriladi (rasm 7.6,b). SHimoliy hududlardagi ko'priklar uchun sovuq, o'z-o'zidan vulkanizatsiyalanadigan tiokol mastikalari asosida olingan tiokol mastik gidroizolyasiya (indeksi TM) qo'llaniladi. Bunday gidroizolyasiya gruntovka qilingan yuzaga ikki qatlam qilib surtiladi, lekin, bu ikki qatlamning orasiga armaturalovchi shishamato joylashtiriladi. Tiokol mastikalarining ishchi tarkiblari tiokol pastasi СM – 1, У – 30 asosida tayyorlanadi. Tiokol pastasi СM – 1 ni qo'llashdan bevosita oldin unga bir miqdor vulkanizatsiyalanadigan pasta №30 qo'shiladi. Tiokol pastasi U – 30 qo'llanilganda, unga vulkanizatsiyalanadigan pasta №9, vulkanizatsiyani tezlashtiruvchi ДФГ, shuningdek plastifikator – dibutilftalat va erituvchi qo'shiladi. Keskin iqlimli hududlarda, shuningdek, rezinaga o'xshash rulonli gidroizolyasiya (indeksi РПР) ham qo'llaniladi. Bunda gidroizolyasiya qilinadigan yuzaga ketma – ket ikki qatlam rulon materiali yopishtiriladi. Rulon materialining tarkibiga texnik rezina, vulkanizatsiyalangan butizol va armogidrobutil kiradi. Yopishtiruvchi tarkib sifatida sovuq mastika MББ –X – 120 yoki СВ – 1 elimi qo'llaniladi. Suv ballast koritasidan plitaning chetlarida joylashgan suv qochiruvchi quvurchalar (rasm 7.7,a) orqali tushirib yuboriladi. Diametri eng kamida 15sm bo'lgan quvurchalar cho'yandan tayyorlanadi va uning qadami (bir biridan uzoqligi) suv to'planadigan yuzaning 1m2 ga quvurchaning 5sm2 to'g'ri kelishi hisobidan olinadi. Quvurchalar teshiklari bo'lgan cho'yan qopqoqlar bilan berkitib qo'yiladi. To'sinlar stropovkasi uchun (kranga ilish uchun) plitaning ballast koritasida teshiklar qoldiriladi va ular yaxlit qopqoqlar bilan berkitib qo'yiladi (rasm 7.7,b). Suv qochiruvchi va stropovka quvurchalarining beton bilan birlashgan joylari ishonchli darajada gidroizolyasiya qilinishi kerak. Izolyasiyaning buzilishi suvning o'tib ketishiga va ishqorlanishiga olib keladi. Suv qochirish tizimining buzilishi sifatsiz ballastni ishlatish va uni ekspluatatsiya jarayonida ifloslanishi bilan bog'liqdir.
7.3. Zo‘riqtirilgan armaturani ankerlash: Oldindan zo'riqtirilgan temirbetonli oraliq qurilmalarida zo'riqtirilgan armatura betonga ishonchli ravishda mahkamlanishi va berilgan siqish kuchlarini betonga o'tkazilishi kerak. Buning uchun turli tipdagi ankerlardan foydalaniladi. Faqat davriy profilli sterjenlardan iborat, tirgakka tortilgan armaturani ankerlarsiz qo'llashga ruxsat etiladi. Mustahkamligi yuqori simlardan tutam ko'rinishida tayyorlangan, tirgakka tortilgan armaturalar uchun MIIT sistemasidagi karkas – sterjenli ankerlar konstruksiyalarda keng qo'llaniladi. Bu anker diafragmaga payvandlangan markaziy dumaloq sterjendan iborat. Diafragmaning o'yiqlaridan armatura tutamining bir necha donadan iborat simlari o'tadi (rasm 7.8). Tutamning simlari markaziy sterjen uchlarida bog'lovchi simlar bilan o'rab mahkamlanadi. Bu sim o'ramining uchlari sterjendagi teshikka kirgizilib mahkamlanadi. Markaziy sterjen uchiga plankalardan yasalgan hoch shaklidagi tirgak payvandlangan. Bu tirgak tutam tortilganda o'ramlar holatining o'zgarmasligini ta'minlaydi. Tutamning kesimi anker orqasida kalta armatura (korotish) lardan yasalgan hoch orqali fiksatsiya qilinadi. Ankerlar materiallar epyurasiga binoan tutamning oxirlariga va tutam uzunligi bo'yicha qo'yiladi. To'sinni tayyorlashda beton ankerning barcha bo'shliqlarini to'ldiradi va armaturaning betonda ishonchli qotirilishini ta'minlaydi. Karkas-sterjenli ankerlar armatura tutamidagi simlarning soni 16 dan 56 tagacha bo'lganda qo'llaniladi. Simlarining soni 24 va 48 ta bo'lgan tipovoy tutamlar uchun qo'llaniladigan ankerlar detallarining asosiy o'lchamlari quyidagicha: diafragma diametri – 80 va 120mm; diafragma qalinligi – 8 va 10mm; markaziy sterjenning diametri – 14 va 20mm; markaziy sterjenning uzunligi – 270 va 370mm. Armatura betonga tortilganda, to'sin uchlariga o'rnatiladigan chetki ankerlar qo'llaniladi. Chetki konussimon ankerlar keng tarqalgan. Konussimon anker (rasm 7.9) konik teshikli kolodkadan va konus probkasidan (tiqinidan) tashkil topadi. Tutamning simlari kolodkadagi teshiklardan o'tkaziladi va tutam ikki harakatli domkrat bilan tortilgandan so'ng domkrat kichik silindrining porshen shtoki bilan kolodkaga presslab konusli probka bilan ponalanadi. Probkaning yuzasi simlarning ponalanishini kuchaytiradigan narezkalarga ega. Probkada sement qorishmasini kanalga purkashga mo'ljallangan bo'ylama teshik bor. Konussimon ankerlar detallarining o'lchamlari tutam turiga va simlarning soniga bog'liqdir. Kolodkalar – po'lat 45 yoki po'lat 5 dan, konusli probkalar esa – 40X po'latidan tayyorlanadi. Konussimon ankerlar, shuningdek, tutamlarni tirgakka tortishda inventar elementlar sifatida ham ishlatiladi. Tortish kuchlari betonga o'tkazilgandan so'ng bu ankerlar tutamlardan olib qo'yiladi. Tutamlar ankerlarda simlarning uchlarini yo'g'onlashtirish hisobiga ham mahkamlanishi mumkin. Bu holda simlarning sirpanib ketishi istisno qilingani uchun, tortishni bir harakatli oddiy domkratlar bilan bajarish mumkin. SNIIS da ishlab chiqilgan taranglaydigan monolit va qo'zg'almas yig'ma ankerlar (rasm 7.10) ham ishlatiladi. Taranglaydigan monolit anker simlarni o'tkazish uchun parmalangan teshiklari bor po'lat silindrdan iborat. Anker silindrik korpusining ichki yuzasiga ankerni domkrat shtoki bilan tutish uchun rezba qilingan. Tashqi rezba tortilgan tutamni beton yuzasiga mahkamlaydigan anker gaykasini burashga mo'ljallangan. Qo'zg'almas yig'ma ankerlar, odatda, tutamning tortuvchi domkrat qarshi tomonidagi uchlariga qo'yiladi. Bunday ankerlar kanavkalari bor plastinkalar yig'indisidan iborat. Plastinkalar tortuvchi boltlar bilan birlashtirilganda, simlar uchun teshiklar hosil bo'ladi.
7.4. Yig‘ma elementlar va tarkibli konstruksiyalarning birikma joylari: Ko'priklar qurilishi industrializatsiyasining asosiy yo'nalishlaridan biri – yig'ma konstruksiyalarni qo'llashdir. Industrial tipidagi konstruksiyalarning ayricha hususiyati – montaj birikma joylarining borligidir. Birikma joylari konstruksiyalarning birgalikda ishlashini, shuningdek talab qilingan mustahkamlikni, chidamlilikni, turg'unlikni, darzbardoshlikni, suv o'tkazmaslikni va uzoqqa chidamlilikni ta'minlashi kerak. Birikma joylarini loyihalashda konstruksiyalarining oddiyligiga, ularni qurishda mehnat va materiallar sarfining kam bo'lishiga, konstruksiyani turli ob-havo va harorat sharoitlarida (ayniqsa qish paytida) yig'ishning mumkinligiga alohida e'tibor berish kerak bo'ladi. Ko'priklarning alohida to'sinlardan montaj qilinadigan oraliq qurilmalarida turli tipdagi birikma joylari qo'llaniladi. Qatnov qismi plitalarining bo'ylama birikmalari (rasm 7.12,a) chiqqan armaturalarni ustma-ust payvandlashdan keyin plitalar orasidagi chokni betonlash orqali amalga oshiriladi. Payvand chokining qalinligi eng kamida 4mm bo'lganda, bir tomonli bog'lovchi chokning uzunligi bog'lanayotgan sterjenlarning eng kamida 6 diametriga teng bo'lishi kerak. Bunday birikma eguvchi momentlarni yaxshi qabul qiladi, lekin birikmaning qurilishi chiqqan armaturalarni bir-biriga keltirish va payvandlash ishlarining borligi uchun murakkablashadi. Plitalarda davriy profilli armaturalarning o'zaro bir-birining ustiga chiqqan yoki qo'shimcha sterjen qo'yiladigan sirtmoq ko'rinishidagi birikmalarni qo'llashga ham ruxsat beriladi (rasm 7.12,b,v). Bunda chiqqan armaturalarning uzunligi eng kamida ularning 15 diametriga teng bo'lishi va 90° ga burilgan ilmoqlar bilan tugallanishi lozim. Sirtmoqlarning diametri esa qo'shimcha sterjenning uzunligi sirtmoq diametridan kichik bo'lmaganda armaturaning 10 diametridan kam bo'lmaydi. Birikma joylari biriktirilayotgan elementlar betonining sinfidan past bo'lmagan sinfli beton bilan monolitlanadi. Plitalarning ishonchli birikmasini choklarni ko'ndalang siqish orqali ham yaratish mumkin. Bunda birikmalar plitada ko'prik o'qiga ko'ndalang ketgan yopiq yoki ochiq kanallarda joylashadigan oldindan zo'riqtirilgan armatura bilan siqiladi. Qo'shni bloklarning birikma choklari turli – tekis vertikal va tokchali qiya, shuningdek uchburchak va trapetseidal tishli shakllarga ega bo'lishi mumkin (rasm 7.15). Montaj paytida choklarning yuzasi epoksid smolasi asosidagi elimlar bilan qoplanadi. Qo'shni bloklar uchlarining bir-biriga to'g'ri kelishini ta'minlash uchun, ularni tayyorlash paytida tamg'a uslubidan foydalaniladi. Bunda navbatdagi blok uchi yuzasi xizmat qiladi. Ko'ndalang kesilgan yig'ma konstruksiyalarning birikmalari quruq (elimsiz) ham bo'lishi mumkin. Ba'zi hollarda keyin monolitlanadigan (xo'l chok) keng birikmalar ham qo'llaniladi.
8 – bob Temirbeton ko‘priklarni loyihalash va hisoblashning asosiy qoidalari: Temirbeton ko'priklar elementlari birinchi va ikkinchi guruh chegaraviy holatlar bo'yicha hisoblanadi. Birinchi guruh chegaraviy holatning oldini olish uchun to'sinli oraliq qurilmalarning elementlari mustahkamlik va chidamlilikka hisoblanishi kerak. Mustahkamlikka hisoblarda yuklar ishonchlilik koeffitsientalari γf bilan qabul qilinadi, harakatlanuvchi vertikal yuk esa dinamik koeffitsient (1+µ) bilan kirgiziladi. Chidamlilikka hisoblarda γf = 1 ga teng, dinamik koeffitsient esa to'la bo'lmagan dinamik qo'shimcha (1 +2µ/3) bilan kiritiladi. Bu yerda harakatlanuvchi vertikal yukka qo'shimcha ravishda transporterlar ta'sirini yo'qotuvchi ε  1 koeffitsienti kiritiladi. Ikkinchi guruh chegaraviy holatning oldini olish uchun temirbeton elementlar darzlarning paydo bo'lishiga, ularning ochilishiga va yopilishiga (siqilishiga), urinma kuchlanishlarni cheklanishiga, shuningdek oraliq qurilmalarning deformatsiyalariga (egilishiga) hisoblanadi. Ko'rsatib o'tilgan hisoblar me'yoriy yuklarga (ishonchlilik koeffitsientlarisiz va dinamik koeffitsientsiz) amalga oshiriladi, darzlarning ochilishi hisoblarida va egilishlarni aniqlashda vaqtinchalik yukka ε koeffitsienti ham kirgiziladi. Oddiy to'sin ko'rinishidagi oraliq qurilmalar eguvchi momentlar va ko'ndalang kuchlar ta'sir chiziqlari bo'yicha hisoblanadi. Bu yerda oraliqning o'rtasidagi va choragidagi momentlar M0,5 va M0,25 ni, shuningdek tayanchdagi va oraliq o'rtasidagi ko'ndalang kuchlar Q0 va Q0,5 ni aniqlash etarli bo'ladi. Ta'sir chiziqlari va ularni yuklash sxemalari rasm 8.1 da keltirilgan. Harakatchan tarkib ta'siridan hosil bo'lgan zo'riqishlar ta'sir chiziqlarining tegishli uchastkalarini ekvivalent yuk  ni yuklash yo'li bilan aniqlanadi. Ekvivalent yuk  ning qiymati ta'sir chizig'i cho'qqisining holati  ga va yuklash uzunligi  ga bog'liqdir. Yo'l ballast ustida joylashganda, ta'sir chizig'i cho'qqisining holatidan qat'iy nazar ekvivalent yukning qiymati  = 0,5 ga to'g'ri keladigan  ≤ 19,6kN/m miqdorida qabul qilinadi. Oddiy to'sinlarda doimiy yukdan hosil bo'ladigan zo'riqishlar ta'sir chiziqlarini butun uzunligi bo'yicha konstruksiyaning o'z og'irligi va Ko'prik polotnosi og'irligi bilan yuklash yo'li bilan aniqlanadi. Me'yoriy yuklardan hosil bo'lgan zo'riqishlar yuklarning intensivligini ta'sir chiziqlarining tegishli yuzalariga ko'paytirish orqali aniqlanadi. Hisobiy zo'riqishlar esa meyoriy zo'riqishlar qiymatlarini tegishli koeffitsientlarga ko'paytirish yo'li bilan topiladi. Ikki blokli oraliq qurilmaning bitta oddiy to'sinini mustahkamlikka hisoblash uchun M0,5 ning hisobiy qiymati quyidagi formula orqali aniqlanadi: Bu formulalarda g1, g2 – to'sinning o'z og'irligidan va ko'prik polotnosidan tushayotgan meyoriy doimiy yuk; f1, f2, fv – to'sinning o'z og'irligi, ko'prik polotnosi (qatnov ballast ustida bo'lganda f2 = 1,3) va vaqtinchalik vertikal yuk (yuklanish uzunligi  ≤ 50m bo'lganda, fv = 1,3 – 0,003) uchun yuk bo'yicha ishonchlilik koeffitsientlari; (1+µ) – dinamik koeffitsient (to'sinli temirbeton oraliq qurilmalar uchun 1+µ = 1+ 10/(20+) lekin 1,15 dan kam emas);  – vaqtinchalik yukning hisoblanayotgan bosh to'singa temir yo'lning bir izidan tushayotgan qismi (ikki blokli holat uchun  = 0,5);  – me'yoriy ekvivalent yuk; 0,5 – ta'sir chizig'ining yuzasi. Momentlar va ko'ndalang kuchlarning boshqa qiymatlari ham shu kabi hisoblanadi. To'sinli qirqilmagan oraliq qurilmalarni hisoblashda to'sinning o'z og'irligidan hosil bo'ladigan ichki zo'riqishlarni sistema montajining ketma-ketligini hisobga olib aniqlash lozim. Bunda oraliq qurilmaga shu doimiy yukni uzatilishiga to'g'ri keladigan hisobiy sxemalar ko'rilishi kerak. Vaqtinchalik vertikal yuk va doimiy yukning ikkinchi qismidan (ko'prik plotnosi og'irligidan) hosil bo'ladigan zo'riqishlarni ta'sir chiziqlari bo'yicha aniqlash kerak. Qirqilmagan to'sinda ikki xarakterli ta'sir chizig'ini vaqtinchalik yuk bilan yuklash rasm 8.3 da ko'rsatilgan. Bir necha uchastkalardan tashkil topgan ta'sir chiziqlari bo'yicha zo'riqishlarni aniqlash ta'sir chizig'ining barcha alohida olingan yoki ba'zi qismlarini yuklash natijalarining yig'indisi sifatida amalga oshiriladi. Qirqilmagan to'sin uchun montaj bosqichlari ko'rilayotganda, doimiy yuklardan hosil bo'ladigan zo'riqishlarni hisobga olib ta'sir chiziqlarini yuklash natijalari bo'yicha qamrovchi epyuralar quriladi. Uch oraliqli to'sin (rasm 8.4) uchun qamrovchi epyura musbat momentli I, V , manfiy momentli III va ikki ishorali momentli II, IV uchastkalarga ega.
8.1. Oraliq qurilmalar to‘sinlaridagi va ballast koritasi plitalaridagi zo‘riqishlarni aniqlash: Temirbeton ko'priklar elementlari birinchi va ikkinchi guruh chegaraviy holatlar bo'yicha hisoblanadi. Birinchi guruh chegaraviy holatning oldini olish uchun to'sinli oraliq qurilmalarning elementlari mustahkamlik va chidamlilikka hisoblanishi kerak. Mustahkamlikka hisoblarda yuklar ishonchlilik koeffitsientalari γf bilan qabul qilinadi, harakatlanuvchi vertikal yuk esa dinamik koeffitsient (1+µ) bilan kirgiziladi. Chidamlilikka hisoblarda γf = 1 ga teng, dinamik koeffitsient esa to'la bo'lmagan dinamik qo'shimcha (1 +2µ/3) bilan kiritiladi. Bu yerda harakatlanuvchi vertikal yukka qo'shimcha ravishda transporterlar ta'sirini yo'qotuvchi ε  1 koeffitsienti kiritiladi. Ikkinchi guruh chegaraviy holatning oldini olish uchun temirbeton elementlar darzlarning paydo bo'lishiga, ularning ochilishiga va yopilishiga (siqilishiga), urinma kuchlanishlarni cheklanishiga, shuningdek oraliq qurilmalarning deformatsiyalariga (egilishiga) hisoblanadi. Ko'rsatib o'tilgan hisoblar me'yoriy yuklarga (ishonchlilik koeffitsientlarisiz va dinamik koeffitsientsiz) amalga oshiriladi, darzlarning ochilishi hisoblarida va egilishlarni aniqlashda vaqtinchalik yukka ε koeffitsienti ham kirgiziladi. Oddiy to'sin ko'rinishidagi oraliq qurilmalar eguvchi momentlar va ko'ndalang kuchlar ta'sir chiziqlari bo'yicha hisoblanadi. Bu yerda oraliqning o'rtasidagi va choragidagi momentlar M0,5 va M0,25 ni, shuningdek tayanchdagi va oraliq o'rtasidagi ko'ndalang kuchlar Q0 va Q0,5 ni aniqlash etarli bo'ladi. Ta'sir chiziqlari va ularni yuklash sxemalari rasm 8.1 da keltirilgan. Harakatchan tarkib ta'siridan hosil bo'lgan zo'riqishlar ta'sir chiziqlarining tegishli uchastkalarini ekvivalent yuk  ni yuklash yo'li bilan aniqlanadi. Ekvivalent yuk  ning qiymati ta'sir chizig'i cho'qqisining holati  ga va yuklash uzunligi  ga bog'liqdir. Yo'l ballast ustida joylashganda, ta'sir chizig'i cho'qqisining holatidan qat'iy nazar ekvivalent yukning qiymati  = 0,5 ga to'g'ri keladigan  ≤ 19,6kN/m miqdorida qabul qilinadi. Oddiy to'sinlarda doimiy yukdan hosil bo'ladigan zo'riqishlar ta'sir chiziqlarini butun uzunligi bo'yicha konstruksiyaning o'z og'irligi va Ko'prik polotnosi og'irligi bilan yuklash yo'li bilan aniqlanadi. Me'yoriy yuklardan hosil bo'lgan zo'riqishlar yuklarning intensivligini ta'sir chiziqlarining tegishli yuzalariga ko'paytirish orqali aniqlanadi. Hisobiy zo'riqishlar esa meyoriy zo'riqishlar qiymatlarini tegishli koeffitsientlarga ko'paytirish yo'li bilan topiladi. Ikki blokli oraliq qurilmaning bitta oddiy to'sinini mustahkamlikka hisoblash uchun M0,5 ning hisobiy qiymati quyidagi formula orqali aniqlanadi: Bu formulalarda g1, g2 – to'sinning o'z og'irligidan va ko'prik polotnosidan tushayotgan meyoriy doimiy yuk; f1, f2, fv – to'sinning o'z og'irligi, ko'prik polotnosi (qatnov ballast ustida bo'lganda f2 = 1,3) va vaqtinchalik vertikal yuk (yuklanish uzunligi  ≤ 50m bo'lganda, fv = 1,3 – 0,003) uchun yuk bo'yicha ishonchlilik koeffitsientlari; (1+µ) – dinamik koeffitsient (to'sinli temirbeton oraliq qurilmalar uchun 1+µ = 1+ 10/(20+) lekin 1,15 dan kam emas);  – vaqtinchalik yukning hisoblanayotgan bosh to'singa temir yo'lning bir izidan tushayotgan qismi (ikki blokli holat uchun  = 0,5);  – me'yoriy ekvivalent yuk; 0,5 – ta'sir chizig'ining yuzasi. Momentlar va ko'ndalang kuchlarning boshqa qiymatlari ham shu kabi hisoblanadi. To'sinli qirqilmagan oraliq qurilmalarni hisoblashda to'sinning o'z og'irligidan hosil bo'ladigan ichki zo'riqishlarni sistema montajining ketma-ketligini hisobga olib aniqlash lozim. Bunda oraliq qurilmaga shu doimiy yukni uzatilishiga to'g'ri keladigan hisobiy sxemalar ko'rilishi kerak. Vaqtinchalik vertikal yuk va doimiy yukning ikkinchi qismidan (ko'prik plotnosi og'irligidan) hosil bo'ladigan zo'riqishlarni ta'sir chiziqlari bo'yicha aniqlash kerak. Qirqilmagan to'sinda ikki xarakterli ta'sir chizig'ini vaqtinchalik yuk bilan yuklash rasm 8.3 da ko'rsatilgan. Bir necha uchastkalardan tashkil topgan ta'sir chiziqlari bo'yicha zo'riqishlarni aniqlash ta'sir chizig'ining barcha alohida olingan yoki ba'zi qismlarini yuklash natijalarining yig'indisi sifatida amalga oshiriladi. Qirqilmagan to'sin uchun montaj bosqichlari ko'rilayotganda, doimiy yuklardan hosil bo'ladigan zo'riqishlarni hisobga olib ta'sir chiziqlarini yuklash natijalari bo'yicha qamrovchi epyuralar quriladi. Uch oraliqli to'sin (rasm 8.4) uchun qamrovchi epyura musbat momentli I, V , manfiy momentli III va ikki ishorali momentli II, IV uchastkalarga ega.
8.2. Zo‘riqtirilmagan armaturali egiluvchi temirbeton elementlar hisobi: Tavrli, ikki tavrli va qutili elementlar hisoblarida elementning haqiqiy kesimi to'g'ri to'rtburchaklardan iborat bo'lgan keltirilgan kesim bilan almashtiriladi. Plitaning siqilgan zonada joylashgan keltirilgan qalinligi hf' plitaning vutlari bilan birgalikdagi yuzasi va uni almashtiradigan to'g'ri to'rtburchakli plitaning yuzasi tengligidan aniqlanadi (rasm 8.7). Plitaning osilib turgan qanotlarining uzunligi (konsollarining uzunligi) 6 hf' dan va to'sinlar orasidagi sof masofaning yarmidan katta bo'lmasligi kerak. Mustahkamlikka hisoblash. Bu hisoblar konstruksiyani chegaraviy yuk ta'siri ostida buzilishdan kafolatlaydi. Hisoblar chegaraviy muvozanat uslubida olib boriladi. Bu usul tashqi yuklar ta'siri ostida element kesimlarida hosil bo'ladigan zo'riqishlarni chegaraviy zo'riqishlarga solishtirishga asoslangan. Element o'qiga normal (perpendikulyar) kesimlarni mustahkamlikka hisobi quyidagi shartlarga asoslangan: betoning cho'zilishga bo'lgan qarshiligi nolga teng; betonning siqilgan zonasidagi kuchlanishlar betonning markaziy siqilishga bo'lgan hisobiy qarshiligi Rb bilan chegaralanadi, ya'ni Rb qiymatidan oshmaydi; betondagi siquvchi kuchlanishlar epyurasi to'g'ri to'rtburchak shaklida; armaturadagi cho'zuvchi va siquvchi kuchlanishlar armaturaning markaziy siqilishga bo'lgan hisobiy qarshiligi Rs bilan chegaralanadi, ya'ni Rs qiymatidan oshmaydi. Ko'rsatilgan shartlar katta plastik deformatsiyalar hosil bo'lganda, kesimdagi beton va armaturaning bir vaqtda buzilishini taqozo qiladi. Cho'zilgan zonada joylashgan armaturaning taxminiy yuzasini quyidagi formula orqali topish mumkin: Bu yerda birinchi yaqinlashishda siqilgan zonaning balandligi plitaning balandligiga teng qabul qilinadi. Undan keyin esa armatura sterjenlarining soni, diametri va joylashishi aniqlanadi. Siqilgan zonaning qovurg'ada joylashishi umumiyroq holat hisoblanadi (rasm 8.8). Siqilgan zona balandligi barcha kuchlarning gorizontal o'qqa proeksiyasi yig'indisining nolga tengligi shartidan aniqlanadi: Agar x' ≤ hf' bo'lsa, (8.1) va (8.2) ifodalarda b ni bf' ga almashtiriladi. Bu holat to'g'ri to'rtburchakli kesim hisobiga to'g'ri keladi. Agar x1 ≥ hs' va x2 ≥ 2hs' bo'lsa, siqilgan armatura A s' (odatda, plitaning taqsimlovchi armaturasi) hisoblarda to'la hisobga olinadi. Bu yerda x1, x2 siqilgan zonaning hs' ni hisobga olib va hisobga olmasdan aniqlangan balandligi. Agar x1 ≥ hs', lekin x2 < 2hs' bo'lsa, hs' ni K = 1 – (2hs' – x2)/hs' koeffitsienti bilan birga hisobga olinadi. K ning qiymati 0 ≤ K ≤ 1 chegaralarida o'zgaradi. K < 0 bo'lganda, mustahkamlik sharti quyidagi ko'rinishga ega bo'ladi: x1 < hs' bo'lganda, hs' hisobga olinmaydi. Yuqorida keltirilgan formulalarda quyidagi ishoralar qabul qilingan: M – hisobiy yuklardan hosil bo'ladigan eguvchi moment; Rb – betonning siqilishga bo'lgan hisobiy qarshiligi; Rs va Rsc – zo'riqtirilmagan armaturaning cho'zilishga va siqilishga bo'lgan hisobiy qarshiligi. Boshqa ishoralar rasm 8.8 da ko'rsatilgan. Element o'qiga normal kesimlarni hisoblashda siqilgan zona balandligining nisbiy qiymati  = x/h odatda loyihalash me'yorlari bo'yicha aniqlanadigan chegaraviy qiymat – y dan oshib ketmasligi kerak. Bundan tashqari, cho'zilgan qirradan kesimning cho'zilgan zonasi balandligining 1/5 qismidan ortiq masofada joylashgan armatura elementlari hisobiy qarshiliklariga QMQ 2.05.03–97 “Ko'priklar va quvurlar” da keltirilgan, qiymatlari 6 ≤ 1 bo'lishi mumkin bo'lgan, ish sharoitlari koeffitsientlari kiritiladi. Ballast koritasi plitasi balandligini belgilashda hs' ≥ hs va hs' ≥ 0,1h shartlari bajarilishi tavsiya qilinadi.
8.3. Zo‘riqtirilgan armaturali egiluvchi temirbeton elementlar hisobi: Zo'riqtirilgan armaturali to'sinli oraliq qurilmalarda ratsional kuchlanish holati yuzaga keladi. Bu esa talab qilingan darzbardoshlikni ta'minlaydigan, iqtisodiy samara beradigan konstruksiyalarni yaratishga imkon beradi. Statik aniq bo'lmagan konstruksiyalarda oldindan zo'riqtirish, beton kirishishi (usadkasi), oquvchanligi (polzuchest) va sun'iy ravishda regulirovka qilish oqibatida zo'riqishlarning qaytadan taqsimlanishini hisobga olish zarurdir. Zo'riqtirilgan konstruksiyalarning alohida hususiyatlariga, shuningdek, siqilgan zonada zo'riqtirilgan armatura Ap' ning borligi ham kiradi. Bunday armaturani joylashtirish zaruriyati cho'zilgan zonadagi armatura tortilganda, siqilgan zonadagi betonning darzbardoshlik talablaridan kelib chiqadi. Tavrli, ikki tavrli va qutili kesimlarga ega bo'lgan oldindan zo'riqtirilgan to'sinlar hisobida oddiy armaturali to'sinlar hisobida keltirilgan shartlarga asoslangan. Buzilish bosqichida cho'zilgan zonaning betoni hisobga olinmaydi. Bu holda mustahkamlik sharti quyidagi tengsizlikdan tekshiriladi: Agar x ≤ hf' bo'lsa, (8.1) va (8.2) ifodalarda b ni bf' ga almashtiriladi. Bu holat to'g'ri to'rtburchakli kesim hisobiga to'g'ri keladi. Agar x1 ≥ hs' va x2 ≥ 2hs' bo'lsa, siqilgan armatura A s' (odatda, plitaning taqsimlovchi armaturasi) hisoblarda to'la hisobga olinadi. Bu yerda x1, x2 siqilgan zonaning hs' ni hisobga olib va hisobga olmasdan aniqlangan balandligi. Agar x1 ≥ hs', lekin x2 < 2hs' bo'lsa, hs' ni K = 1 – (2hs' – x2)/hs' koeffitsienti bilan birga hisobga olinadi. K ning qiymati 0 ≤ K ≤ 1 chegaralarida o'zgaradi. K < 0 bo'lganda, mustahkamlik sharti quyidagi ko'rinishga ega bo'ladi: x1 < hs' bo'lganda, hs' hisobga olinmaydi. Yuqorida keltirilgan formulalarda quyidagi ishoralar qabul qilingan: M – hisobiy yuklardan hosil bo'ladigan eguvchi moment; Rb – betonning siqilishga bo'lgan hisobiy qarshiligi; Rs va Rsc – zo'riqtirilmagan armaturaning cho'zilishga va siqilishga bo'lgan hisobiy qarshiligi. Boshqa ishoralar rasm 8.8 da ko'rsatilgan. Element o'qiga normal kesimlarni hisoblashda siqilgan zona balandligining nisbiy qiymati  = x/h odatda loyihalash me'yorlari bo'yicha aniqlanadigan chegaraviy qiymat – y dan oshib ketmasligi kerak. Bundan tashqari, cho'zilgan qirradan kesimning cho'zilgan zonasi balandligining 1/5 qismidan ortiq masofada joylashgan armatura elementlari hisobiy qarshiliklariga QMQ 2.05.03–97 “Ko'priklar va quvurlar” da keltirilgan, qiymatlari 6 ≤ 1 bo'lishi mumkin bo'lgan, ish sharoitlari koeffitsientlari kiritiladi. Ballast koritasi plitasi balandligini belgilashda hs' ≥ hs va hs' ≥ 0,1h shartlari bajarilishi tavsiya qilinadi. Shartli kritik kuch Ncr quyidagi formulalardan aniqlanadi: Beton elementlar uchun: temirbeton elementlar uchun: Bu formulalarda t va p – yukning uzoq muddat tushishining ekssentrisitet o'lchamiga ta'sirini hisobga oladigan koeffitsient;  – tayanchning geometrik o'lchamlariga va uning betoni sinfiga bog'liq bo'lgan tuzatish koeffitsienti; Eb – betonning elastiklik moduli; Ib – hisobiy kesimning inersiya momenti; l0 – tayanchning erkin uzunligi; n1 = Es/Eb ; Is – armaturaning hisobiy kesim og'irlik markaziga nisbatan inersiya momenti. Sikl assimetriyasi ρ parametri bilan xarakterlanadi. Bu parametr oddiy, zo'riqtirilmagan to'sin uchun quyidagi ifodadan aniqlanadi: bu yerda σmin, σmax – betondagi yoki armaturadagi minimal va maksimal kuchlanishlar; M' va M'' – doimiy va vaqtinchalik yuklardan hosil bo'lgan eguvchi moment. Kesim neytral o'qining holati (siqilgan zona balandligi x') bu o'qqa nisbatan statik momentning nolga tengligi shartidan aniqlanadi. Bu tenglikdan olingan kvadrat tenglama echimi natijasida siqilgan zona balandligi quyidagi ifodalardan aniqlanadi: bu yerda r va s - formulalari (8.6) – (8.8) formulalarida bf = b deb qabul qilinadi. Darzbardoshlikka hisoblash. Armaturasi zo'riqtirilmagan temirbeton to'sinlar darzbardoshlik talablarining 3v kategoriyasiga javob berishi (qoniqtirishi) kerak. acr ≤ cr sharti bajarilganda, darzbardoshlik ta'minlanadi. Bu yerda: acr – yuk ta'sirida hosil bo'lgan darzning hisobiy kengligi; cr – darzning chegaraviy kengligi (temir yo'l ko'priklari oraliq qurilmalari uchun 0,02sm ga teng qabul qilinadi). Umumiy hollarda darzning ochilish kengligi darzlar orasidagi uchastkada armatura elementining uzayishi orqali ham aniqlanishi mumkin (rasm 8.12,a). Guk bog'lanishi asosida quyidagi ifodani yozish mumkin: bu yerda s – armaturadagi eng katta cho'zuvchi kuchlanish; Es – armaturaning elastiklik moduli;  – darzlarning ochilish koeffitsienti (oldindan zo'riqtirilmagan to'sinlar devorlari uchun kabi aniqlanadi); cr – darzlarning chegaraviy ochilish kengligi (0,015sm ga teng). Vaqtinchalik yuk ta'sirida betondagi oldindan siquvchi kuchlanishlar p ning oshishini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin: ∆p = σv µp , bu yerda bt – beton cho'zilgan zonasi yuzasining og'irlik markazi sathida betondagi cho'zuvchi kuchlanish; µp – bo'ylama armatura yuzasining beton cho'zilgan zonasi yuzasiga nisbati kabi aniqlanadigan armaturalash koeffitsienti. Ko'ndalang darzlarni qisilishini ta'minlovchi, sterjenli armatura bilan siqiladigan betondagi minimal siquvchi kuchlanishlar quyidagi ifoda orqali aniqlanadi: bu yerda b1 – betondagi oldindan zo'riqish (formula 8.14 bo'yicha aniqlanadi); bt,g – betondagi o'z og'irligidan hosil bo'lgan kuchlanish. Sikl qismining muvozanati bo'yicha hisoblashlar quyidagi shartlar bajarilgandagina qabul qilinadi: bu yerda bx – betondagi normal kuchlanishlar (tashqi yukdan va oldindan zo'riqishdan bo'ylama o'q bo'yicha); by – betondagi siquvchi kuchlanishlar (zo'riqtirilgan xomutlardan, qiya armaturadan, mahalliy yuklardan va tayanch reaksiyasidan elementning bo'ylama o'qiga normal yo'nalishdagi); b – devor betonidagi urinma kuchlanishlar. (8.16) formulaga cho'zuvchi kuchlanishlar “plyus” ishorasi bilan, siquvchi kuchlanishlar “minus” ishorasi bilan qo'yiladi. Bosh cho'zuvchi kuchlanishlar mt ning chegaraviy qiymatlari bosh siquvchi kuchlanishlarning betonni siqilishga bo'lgan hisobiy qarshiligiga nisbatiga mc/Rb,mc2 , bog'liq holda QMQ 2.05.03–97 “Ko'priklar va quvurlar”dan olinadi. Bunda b1va bt1 larni (8.13) ifodasiga qo'yib, darzbardoshlik sharti bo'yicha talab qilingan oldindan zo'riqtirishning armaturadagi minimal kattaligini aniqlash mumkin: Element tayyorlash paytida yuzaga keltirilgan armaturadagi oldindan zo'riqtirish turli sabablarga ko'ra kamayadi. Kuchlanishlarning yo'qotilishi armaturani tortish paytida hisobga olinishi kerak va bu kuchlanish tegishli zaxira bilan yuzaga keltirilishi kerak. Armatura tirgakka tortilganda (turli konstruksiyali stendlar), oldindan zo'riqtirilgan elementlardagi kuchlanishlar yo'qotilishining quyidagi turlari hisobga olinishi kerak: pf1 –beton kirishishdan (usadka) bo'lgan yo'qotish; pf2 – beton oquvchanligidan (polzuchest) bo'lgan yo'qotish; pf3 – po'latdagi kuchlanishlar relaksatsiyasidan bo'lgan yo'qotish; pf4 – ankerlar deformatsiyasidan bo'lgan yo'qotish; pf5 – haroratlarning bir biridan farqidan (cho'zilgan armatura va stendning haroratlarining har-hilligidan) bo'lgan yo'qotish; pf6 – betonning tez yuz berdigan oquvchanligidan bo'lgan yo'qotish. Ko'rsatilgan yo'qotishlarning qiymatlari QMQ 2.05.03–97 “Ko'priklar va quvurlar” dan olinadi. Armaturani tortish jarayonida uning mustahkamligini tekshirish stendda yuzaga keltiriladigan, nazorat (kontrol) qilinadigan kuchlanishlar deb ataladigan kuchlanishlar aniqlangandan so'ng amalga oshiriladi. Nazorat qilinadigan kuchlanishlar quyidagi formula orqali aniqlanadi: bu yerda Rp – armaturaning hisobiy qarshiligi; mp – mustahkamligi yuqori bo'lgan simli armatura uchun ish sharoiti koeffitsienti. Armaturadagi kuchlanishlarning yo'qotilishi sezilarli darajada bo'lib, Rp ning 15 – 30% ni tashkil etadi. Beton kirishishidan va oquvchanligidan bo'lgan yo'qotishlar sekin kechadi va ekspluatatsiyaning 2–3 yilidan so'ngra to'xtaydi. Armatura betonga tortilganda pf5 hisobga olinmaydi. Bu yerda qo'shimcha ravishda tortish paytida armaturaning kanallar devorlariga ishqalanishidan kelib chiqadigan yo'qotishlar pf7 ni va bloklardan tashkil topgan konstruksiyalar choklarining siqilishidan kelib chiqadigan yo'qotishlar pf8 ni hisobga olish kerak bo'ladi. Sterjenli armaturali to'sinlarda oldindan zo'riqtirishning minimal qiymati pl (8.15) formula orqali aniqlanadi. Bunda cho'zuvchi kuchlanishlar qiymati 1,4Rbt,ser ga teng qabul qilinadi. Bunday, 2b talablar kategoriyasi bo'yicha loyihalanayotgan, konstruksiyalar uchun normal va qiya darzlarning ochilish kengligi quyidagi shartni qanoatlantirishi kerak:
9 – bob. Temirbeton va metall ko‘priklarning tayanchlari: Ko'priklarning tayanchlari oraliq qurilmadan tushayotgan yukni zaminga (gruntga) uzatadi. Tayanchlar ko'prikning mas'ul elementlari bo'lib, ular etarli darajada mustahkamlikka va turg'unlikka ega bo'lishi kerak. Tayanchlarning poydevorlari bilan birgalikdagi taxminiy narxi sun'iy inshoot umumiy narxining 50% ni tashkil etadi. Tayanchlarni qurish sermehnatdir va katta vaqt sarfini talab etadi. Oraliq qurilmalarni tayyorlash va ularni montaj qilish tayanchlarni qurishga qaraganda ko'proq darajada industriyalashtirilgandir. Tayanchlar shartli ravishda oraliq tayanchlar («bik») va chetki tayanchlarga («ustoy») ajratiladi. Bunday ajratish ularni ekspluatatsiya qilish va yuklarni uzatish sharoitlaridan kelib chiqadi. Oraliq tayanchlar, odatda, suv sathining o'zgarib turadigan zonasida, muz oqish va kemalar tegib ketishi mumkin bo'lgan zonasida, ishlaydi. Ustoylar esa ko'p holatlarda daryoning chetida (quruq joylarda) o'rnatiladi. Ustoylarga, vertikal yuklardan tashqari, grunt bosimidan va tormozlanishdan katta gorizontal kuchlar ta'sir qiladi. Tayanchning tanasi planda to'g'ri to'rtburchak, dumaloqlangan va doira shakllariga ega bo'lishi mumkin. Tayanch tanasining shakli ko'prik ostidan toshqin suvlarini tayanchlar zamini yuvilmasdan o'tkazishini ta'minlashi kerak. SHu maqsadda tayanchlar tanasining old va orqa tomoni planda dumaloqlangan shaklda yoki doira shaklida qabul qilinadi. Muz oqishi bo'lgan daryolarda tayanch tanasining old qismi o'tkir qilib olinadi (rasm 9.1 ga qarang). Muz oqishi o'rtacha bo'lganda kesuvchi qovurg'aga vertikalga nisbatan taxminan 10:1 bo'lgan qiyalik beriladi. Bu holda kesuvchi qovurg'a suv kesuvchi deb ataladi. Muz oqishi kuchli bo'lganda muz qirquvchining kesuvchi qovurg'asi qiyaligi 1:1 yoki 2:1 ga teng bo'ladi. Oqir iqlim sharoitlarida muz qirquvchilardan tashqari tayanch tanasi tabiiy toshlar yoki sinfi 60 dan kam bo'lmagan beton bloklar bilan oblitsovka qilinadi. Inshoot qiymatini kamaytirish maqsadida oblitsovkani faqat suvning o'zgarib turadigan zonasi chegarasida qo'llash mumkin. Ko'priklarning zamonaviy tayanchlari B20 – B45 sinfli beton va temirbetondan uch variantda – monolit, yig'ma – monolit va yig'ma variantlarida quriladi.
9.1. Umumiy ma’lumotlar: Ko'priklarning tayanchlari oraliq qurilmadan tushayotgan yukni zaminga (gruntga) uzatadi. Tayanchlar ko'prikning mas'ul elementlari bo'lib, ular etarli darajada mustahkamlikka va turg'unlikka ega bo'lishi kerak. Tayanchlarning poydevorlari bilan birgalikdagi taxminiy narxi sun'iy inshoot umumiy narxining 50% ni tashkil etadi. Tayanchlarni qurish sermehnatdir va katta vaqt sarfini talab etadi. Oraliq qurilmalarni tayyorlash va ularni montaj qilish tayanchlarni qurishga qaraganda ko'proq darajada industriyalashtirilgandir. Tayanchlar shartli ravishda oraliq tayanchlar («bik») va chetki tayanchlarga («ustoy») ajratiladi. Bunday ajratish ularni ekspluatatsiya qilish va yuklarni uzatish sharoitlaridan kelib chiqadi. Oraliq tayanchlar, odatda, suv sathining o'zgarib turadigan zonasida, muz oqish va kemalar tegib ketishi mumkin bo'lgan zonasida, ishlaydi. Ustoylar esa ko'p holatlarda daryoning chetida (quruq joylarda) o'rnatiladi. Ustoylarga, vertikal yuklardan tashqari, grunt bosimidan va tormozlanishdan katta gorizontal kuchlar ta'sir qiladi. Tayanchning tanasi planda to'g'ri to'rtburchak, dumaloqlangan va doira shakllariga ega bo'lishi mumkin. Tayanch tanasining shakli ko'prik ostidan toshqin suvlarini tayanchlar zamini yuvilmasdan o'tkazishini ta'minlashi kerak. SHu maqsadda tayanchlar tanasining old va orqa tomoni planda dumaloqlangan shaklda yoki doira shaklida qabul qilinadi. Muz oqishi bo'lgan daryolarda tayanch tanasining old qismi o'tkir qilib olinadi (rasm 9.1 ga qarang). Muz oqishi o'rtacha bo'lganda kesuvchi qovurg'aga vertikalga nisbatan taxminan 10:1 bo'lgan qiyalik beriladi. Bu holda kesuvchi qovurg'a suv kesuvchi deb ataladi. Muz oqishi kuchli bo'lganda muz qirquvchining kesuvchi qovurg'asi qiyaligi 1:1 yoki 2:1 ga teng bo'ladi. Oqir iqlim sharoitlarida muz qirquvchilardan tashqari tayanch tanasi tabiiy toshlar yoki sinfi 60 dan kam bo'lmagan beton bloklar bilan oblitsovka qilinadi. Inshoot qiymatini kamaytirish maqsadida oblitsovkani faqat suvning o'zgarib turadigan zonasi chegarasida qo'llash mumkin. Ko'priklarning zamonaviy tayanchlari B20 – B45 sinfli beton va temirbetondan uch variantda – monolit, yig'ma – monolit va yig'ma variantlarida quriladi.
9.2. Oraliq tayanchlar: Oraliq tayanchni (rasm 9.1) shartli ravishda uch konstruktiv elementga – ferma osti plitasi (ogolovok – kallak), tayanch tanasi va poydevorga ajratish mumkin. Bir qator hollarda, ishlab chiqarish shartlariga ko'ra, tayanch tanasi va poydevor bir konstruktiv elementdan – temirbeton qoziqlardan, ustunlardan, obolochkalardan tashkil topishi mumkin. Tayanchning balandligi H – poydevorning yuqorigi sathidan (obrez) tayanch tepasigacha bo'lgan masofa bo'lib, u bir necha metrdan bir necha yuz metrgacha bo'lishi mumkin. Masalan: ko'prik tayanchining balandligi – ko'prik osti gabaritlari me'yorlari talablariga, viaduklar tayanchlarining balandligi – joyning relefiga va talab qilingan qatnov sathiga, yo'l o'tkazgichlar tayanchlarining balandligi – ost qurilmalar gabaritlariga qo'yilgan talablarga bog'liq bo'ladi. Tayanch kallagining o'lchamlari tayanch qismlarni o'rnatish shartlaridan kelib chiqib belgilanadi. Tayanch qismlarining o'qlari orasidagi masofa oraliq qurilmaning tipi va uzunligiga bog'liq ravishda belgilanadi. Massiv tayanchlarda (rasm 9.1) kallak va tayanch tanasining o'lchamlari planda bir-biriga yaqindir. Yig'ma va yig'ma – monolit variantlarda tayanch tanasining o'lchamlari (ayniqsa inshoot o'qiga ko'ndalang yo'nalishda) anchagina kichraytirilishi mumkin (rasm 9.2). Bu esa tayanch tanasini qurishda anchagina tejamkorlikka erishishga yo'l beradi. Massiv tayanchlar kallaklarining qalinligi odatda 0,5 – 0,6m qabul qilinadi. Kallakning yuqori yuzasi (tayanch qismlari maydonchalaridan tashqari) suv qochirish uchun eng kamida 1:10 qiyalikka ega bo'lishi kerak.
9.3. Chetki tayanchlar: Chetki tayanchlar (“ustoylar”) ko'prikning ko'tarma bilan birlashishiga va eng chetki oraliq qurilmalarning ularga tayanishiga mo'ljallangan. CHetki tayanchlarning konstruktiv shakllari turli-tumandir. Chetki tayanchlarning konstruksiyalarini shartli ravishda ko'milmaydigan va ko'miladigan turlarga bo'lish mumkin. Ko'milmaydigan chetki tayanchda (rasm 9.9) ko'tarmaning konusi tayanchning va poydevorning old qirrasidan o'tmaydi. Chetki tayanch konstruksiyasida ferma osti plitasi 3, shkafli devor 2, old devor 4, chetki tayanchni yaqinlashuv ko'tarmalari bilan birlashtiruvchi konstruksiya 1, poydevor 5 larni ko'rsatish mumkin. Ko'miladigan chetki tayanchlarda (rasm 9.10) yo'l ko'tarmsi oraliq qurilma tomon siljigan holatda bo'lib, bunda daryodagi suv oqimi siqiladi. Ko'miladigan tayanchlar beton qurilma sarfini kamaytiradi, lekin ularning qo'llanilishi ko'prik uzunligini orttiradi. Ko'milmaydigan chetki tayanchlar kichik ko'priklarda, ko'tarmaning balandligi H ≤ 6m bo'lganda ko'proq qo'llaniladi. Ko'miladigan chetki tayanchlar esa o'rta va katta ko'priklarda, ko'tarmaning balandligi H ≥ 6m bo'lganda qo'llaniladi. Chetki tayanch konstruksiyasi bo'yicha oxirgi qaror uning turli variantlarini texnik iqtisodiy jihatdan o'zaro solishtirib qabul qilinadi. Temir yo'l ko'prigining (yo'l o'tkazgichining) chetki tayanchini joylashtirish va uning asosiy o'lchamlarini tanlash quyidagi ketma-ketlikda bajariladi. Ko'milmaydigan chetki tayanchni loyihalashda (rasm 9.9 ga qarang), qirg'oqqa eng yaqin oraliq qurilmaning chetidan kerakli tirqish qoldiriladi va shkaf devorining vertikal chizig'i 2 o'tkaziladi. Ferma osti plitasining 3 otmetkasi shunday belgilanadiki, oraliq qurilma osti va ferma osti plitasining 3 orasidagi balandlik tayanch qismlari 6 balandligiga teng bo'lsin. Chetki tayanch tokchasining kengligi odatda 1,2m ga teng qabul qilinadi. Shundan keyin tayanch old devorining vertikal chizig'i o'tkaziladi. So'ngra, tayanchning chap qirrasini aniqlash uchun, ko'tarma qiyaligini A nuqtadan (tayanch old qirrasining grunt bilan kesishgan nuqtasi) 1:1,25 nishablikda yo'l ko'tarma sathi (YKS) orqali o'tkazilgan gorizontal chiziq bilan Б nuqtada kesishgunicha davom ettiriladi. Rasm 9.10. Ko'miladigan chetki tayanch YKS ni rels osti sathidan (ROS) ballast prizmasi balandligini (0,75†0,9m) ayirish yo'li bilan aniqlash mumkin. Bunda, ko'tarma balandligi 6m dan kichik bo'lsa – kichik o'lchamlar, 6m dan katta bo'lsa – katta o'lchamlar qabul qilinadi. Б nuqtaning o'rnini topib va bu nuqtadan chiziqni chap tomonga gorizontal bo'yicha 0,75†1m davom ettirib (rasm 9.9 ga qarang) chetki tayanchning orqa vertikal qirrasini topamiz. B nuqtadan konus ichiga qarab vertikal yo'nalishda 1m ga tushamiz (B nuqta). В nuqtadan qurish sarfini kamaytirish maqsadida Г nuqtagacha 4:1†5:1 nishablikda qiya chiziq o'tkazamiz. Ko'miladigan chetki tayanchlar ham yuqoridagiga o'xshash loyihalanadi. Bu holda, ko'tarma konusi qiyaligi holatini ferma osti maydonchasidan 0,5m dan kam bo'lmagan masofada joylashgan A nuqta belgilanadi (rasm 9.10 ga qarang). Ko'rsatilgan minimal masofa tayanch qismlarini ko'tarma gruntidan himoyalash uchun talab etiladi. Ko'miladigan chetki tayanchlarga gruntning bosimidan katta kuchlar ta'sir qiladi. Barcha kuchlarning teng ta'sir qiluvchisi holatini poydevor obrezi maydonchasiga markazlashtirish uchun, tayanchning fasad bo'yicha o'lchamini 0,4Н dan kam qabul qilish kerak emas. Bu talabni bajarish uchun, ko'miladigan tayanchning old qirrasiga 3:1, orqa qirrasiga 8:1 nishablik
9.4. Tayanchlar hisobi: Tayanchlarga ta'sir etuvchi kuchlarni aniqlash. Ko'priklarning tayanchlari uzun ekspluatatsiya yillari (80†100 yil) davomida ularga ta'sir etadigan bir qancha yuklar ostida ishlaydi. Bu yuklar tayanchlarga turli kombinatsiyalarda va muddati bo'yicha turli davomlilikda ta'sir etadi. Yuklar, odatda, uch guruhga bo'linadi. Birinchi guruhga harakatchan tarkib va yo'lovchilardan tushayotgan vaqtinchalik yuklar kiritilgan. Bu yuklar inshootga davriy ravishda ta'sir etadi. Vaqtinchalik yuklar guruhiga harakatchan tarkibdan tushayotgan vertikal yuklar, gruntning gorizontal bosimi, tormozlanishdan yoki tortish kuchidan hosil bo'ladigan gorizontal bo'ylama ta'sir, harakatlanuvchi tarkibning inshootga ko'ndalang urilishi natijasida hosil bo'ladigan ko'ndalang yuklar va boshq. kiradi. Uchinchi yuklar guruhiga (ular “boshqa” yuklar deb klassifikatsiyalanadi) ta'sir qilish extimoli kam bo'lgan, shu bilan birga, birinchi va ikkinchi guruh yuklari bilan noqulay kombinatsiyalarda ta'sir qilishi mumkin bo'lgan yuklar kiritilgan. Uchinchi guruh yuklarining qiymatlari klimatik zonalarga, ko'prik yo'nalishiga, qurilish hududi seysmik darajasiga, daryo sinfiga, joy relefiga va boshq. bog'liqdir. “Boshqa” yuklarga shamol oqimining ta'siri, muz bosimi, kemalarning tayanchlarga urilishidan hosil bo'lgan yuklar, harorat o'zgarishidan, seysmikadan va boshqa faktorlardan kelib chiqadigan yuklar kiritilgan. Yuklarning turli kombinatsiyalari me'yoriy xujjatlarda aniqlab berilgan. Hisob-kitoblarda har bir kombinatsiya qaysi chegaraviy holatga tekshirilayotganiga bog'liq holda qo'llaniladi. Oraliq tayanchlar yuklarning ko'ndalang (rasm 9.17,a) va bo'ylama (rasm 9.17,b) ta'sirlariga alohida-alohida hisoblanadi. Chetki tayanchga ta'sir qiladigan yuklar rasm 9.18,a da ko'rsatilgan. Hisob-kitobni amalga oshirish uchun, tayanchga ta'sir etayotgan barcha kuchlarni aniqlash kerak bo'ladi. Tayanch qismlarining xususiy og'irligi me'yoriy qiymati uning oldindan belgilangan o'lchamlari va betonning solishtirma og'irligi bo'yicha aniqlanadi.
10 – bob. To‘sinli temirbeton va metall ko‘priklarning tayanch qismlari: Tayanch qismlari ularga yuklangan funksiyalarga qarab qo'zg'aluvchan va qo'zg'almas turlarga bo'linadi (rasm 10.1). Qo'zg'aluvchan tayanch qismlarining konstruksiyasi quyidagi talablarga javob berishi kerak: a) oraliq qurilmaning tayanchga tayangan qismini erkin bo'ylama siljishini (yuklardan va harorat ta'sirlaridan kelib chiqadigan deformatsiyalar) ta'minlashi kerak; b) oraliq qurilmaning tayanchga tayangan qismini qarshiliksiz α burchakka burilishini (oraliq qurilmaning egilishidan kelib chiqadi) ta'minlashi kerak; v) oraliq qurilmaning ko'prik o'qiga ko'ndalang yo'nalishda siljishiga to'sqinlik qilishi kerak. Kengligi katta bo'lgan B > 15m ko'priklarda boshqa turli tayanch qismlar qo'llash kerak, chunki bunday tayanch qismlari oraliq qurilmalarning ham bo'ylama yo'nalishda, ham ko'ndalang yo'nalishdagi qarshiliksiz deformatsiyalarini ta'minlaydi (rasm 10.2,g); g) oraliq qurilmadan tushayotgan to'plangan bosimni hisob-kitob orqali aniqlangan tiranish yuzasiga tarqatib tayanchga uzatishi kerak. Qo'zg'almas tayanch qismlarining konstruksiyasi b, v, g punktlarida ko'rsatilgan talablarga javob berishi kerak. Bundan tashqari, ular oraliq qurilmani tayanchda ushlab turishga mo'ljallangan. Tayanch qismlarining bu turi poezdning ko'prikda tormozlanishidan, tortish kuchidan, shamol kuchidan va boshqa yuklardan hosil bo'ladigan gorizontal kuch T ni qabul qilishi va tayanchga uzatishi kerak. Turli tizimli oraliq qurilmalarning tayanch qismlariga tayanish sxemalari rasm 10.1 da keltirilgan. Tayanch qismlarini planda shunday joylashtirish kerakki, oraliq qurilmaning kutilgan deformatsiyalari eng kam qo'shimcha zo'riqishlar keltirib chiqarsin. Sirpanuvchi tayanch qismlar ftoroplastdan iborat ishqalanishga qarshi prokladkaga ega bo'ladi (rasm 10.4,d). Kombinatsiyalangan tayanch qismlar ftoroplast prokladkalar aralashgan rezina va po'lat elementlardan tayyorlanadi (rasm 10.4,e). Ko'p afzalliklarga ega bo'lgan rezina-metall tayanch qismlarning bitta jiddiy kamchiligi – rezinaning elastiklik va mustahkamlik xarakteristikalari atrof-muhitning haroratiga bog'liqligidir. Bu esa manfiy haroratlarda tayanch qismlarining ishonchliligini kamaytiradi. SHu sababdan temir yo'l ko'priklarida ishonchliroq bo'lgan po'lat tayanch qismlari qo'llaniladi.
10.1. Tayanch qismlarini tanlash va ularni joylashtirish: Tayanch qismlarining minimal o'lchamlari ularni mustahkamlikka hisoblash natijasida aniqlanadi. Odatda tayanch qismning oraliqqa bo'ylama yo'nalishdagi eng katta o'lchami tayanish maydonchasi ostidan ustki balansir tayangan chiziqqacha bo'lgan masofaning ikki marotabasidan ko'p bo'lmagan o'lchamda belgilanadi (с ≤ 2r, rasm 10.8,b). Tipovoy temirbeton oraliq qurilmalar ostiga qo'yiladigan tayanch qismlarining o'lchamlari bosh to'sinlar qovurg'alari kengligiga teng bo'ladi. Tipovoy metall fermalar uchun qo'llaniladigan tayanch qismlarning o'lchamlari ostki belbog' kengligidan 10–30sm ga katta bo'ladi. Boshqa holatlarda tayanch qismlarning ko'ndalang yo'nalishdagi o'lchamlari tayanch qismning ostidagi va ustidagi betonning ezilishga bo'lgan hisob-kitobi orqali aniqlanadi. Tayanch qismlarining hisobi shartli xarakterga ega bo'lganligi uchun bunda soddalashtirilgan hisobiy sxemalar qo'llaniladi (rasm 10.8, a–d). Ustki balansir o'lchamining etarliligi uning konsol qismini egilishga hisobi natijasida belgilanadi (rasm 10.8,a ga qarang). Eguvchi moment aniqlangandan so'ng normal kuchlanishlar quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi: bu yerda M – eguvchi momentning eng katta qiymati; W – balansir hisobiy kesimining qarshilik momenti; Ru – balansir po'latining egilishga bo'lgan hisobiy qarshiligi. Chetki tayanchlar uchun bu qiymatlar tegishlicha 0,5 va 0,7 dan ortiq qabul qilinmaydi. Kesim yadrosining radiusi r = W/A. Bu yerda W– poydevor osti yuzasining qarshilik momenti; A – poydevor osti yuzasi. Tayanchlarning mustahkamligi, turg'unligi va darzbardoshligini tekshirish. Oraliq tayanchlar va chetki tayanchlarning kesimlariga normal kuchlar va momentlar ta'sir qiladi. Agar armaturalash koeffitsienti n ≤ 35 bo'lganda 0,1% ni, n > 35 bo'lganda esa 0,2% ni tashkil etsa, tayanchlarni temirbeton kabi hisoblash va konstruksiyalash tavsiya qilinadi. Bu yerda l0 – elementning erkin uzunligi, i – hisobiy kesimning eng kichik inersiya radiusi. Agar e > lo/400 bo'lsa, tayanchlarning beton va temirbeton konstruksiyalarini faqatgina mustahkamlikka hisoblash etarli bo'ladi. Bunda cho'zilgan zonaning betoni hisoblarda inobatga olinmaydi. Agar e ≤ r bo'lsa, unda kesimni mustahkamlikka ham, turg'unlikka ham tekshirish talab qilinadi. Bu yerda r – kesim yadrosi radiusi. Tayanchni turg'unlikka hisobi quyidagi formula orqali amalga oshiriladi:  ≤ 1 – bo'ylama egilish koeffitsienti. Agar tayanchlarning armaturasi oldindan zo'riqtirilgan bo'lsa, ular markazdan tashqari siqilgan, oldindan zo'riqtirilgan konstruksiyalar kabi hisoblanadi. Hisoblarni soddalashtirish maqsadida betonning siqilgan zonasidagi kuchlanishlar epyurasi to'g'ri to'rtburchak shaklida, eng katta kuchlanish esa betonning hisobiy qarshiligi Rb ga teng qabul qilinadi. Bu holda mustahkamlik sharti quyidagi tengsizlikdan tekshiriladi: N ≤ Rb Ab, bu yerda N – normal kuch; Rb – betonning hisobiy qarshiligi; Ab – beton siqilgan zonasining kesim yuzasi. Bu yuza N kuch siqilgan zonaning og'irlik markazidan o'tadi degan shartga asosan aniqlanadi. Siqilgan zonaning yuzasini aniqlash uchun, normal kuchning ekssentrisitetini bilishimiz kerak. Eng katta ekssentrisitet e tashqi kuchlar keltirib chiqaradigan ekssentrisitet e = M/N va tasodifiy holatlar keltirib chiqaradigan ekssentrisitetlardan esl iborat bo'ladi. Agar tasodifiy ekssentrisitetning aniq qiymati ma'lum bo'lmasa, u berilishi mumkin. Uning qiymatini esl ≥ 1/200 h (bu yerda h – tayanch balandligi) yoki kesim balandligining esl≥1/80 miqdorida qabul qilinishi tavsiya qilinadi. Balandligi katta bo'lgan tayanchlarda yuqoridagi kabi topilgan ekssentrisitet tayanch tepa qismining hisobiy kesimga nisbatan siljishi natijasida kattalashishi mumkin. Bo'ylama egilish bilan bog'liq bo'lgan bu siljish quyidagi koeffitsient orqali inobatga olinadi:  = 1 / (1 - N/Ncr). Shartli kritik kuch Ncr quyidagi formulalardan aniqlanadi: beton elementlar uchun: temirbeton elementlar uchun: Bu formulalarda t va p – yukning uzoq muddat tushishining ekssentrisitet o'lchamiga ta'sirini hisobga oladigan koeffitsient;  – tayanchning geometrik o'lchamlariga va uning betoni sinfiga bog'liq bo'lgan tuzatish koeffitsienti; Eb – betonning elastiklik moduli; Ib – hisobiy kesimning inersiya momenti; l0 – tayanchning erkin uzunligi; n1 = Es/Eb ; Is – armaturaning hisobiy kesim og'irlik markaziga nisbatan inersiya momenti.
10.2. Tayanch qismlarining turlari: Tayanch qismlari turli materiallardan – po'latdan, temirbetondan, rezinadan va boshqa materiallardan tayyorlanadi. Zamonaviy tayanch qismlarida ishqalanish kuchini kamaytirish uchun, ftoroplast va boshqa sintetik materiallar qo'llaniladi. Tayanch kesimlarining burilish burchaklari, oraliq qurilmaning bo'ylama deformatsiyalari va tayanch reaksiyalari oraliq qurilmaning bikrligiga, oraliqning uzunligiga va ko'prikdan o'tayotgan yuklarga bog'liqdir. Shuning uchun uzunligi katta bo'lmagan (9m gacha) oraliq qurilmalar uchun narxi qimmat bo'lmagan, tayyorlashda va ekspluatatsiyada oddiy bo'lgan, qalinligi 20mm dan kam bo'lmagan po'lat listlardan tayyorlanadigan, yassi tayanch qismlari qo'llaniladi. Ostki po'lat listga diametri 50mm bo'lgan shtir presslab kirgiziladi, ustki listda qo'zg'almas tayanch qism uchun dumaloq teshik parmalanadi, qo'zg'aluvchan tayanch qismda esa oval teshik qirqiladi. Listlar orasidagi ishqalanish kuchlarini kamaytirish uchun, ular orasiga asbest prokladkalar qo'yilishi mumkin. Ostki list ferma osti maydonchasining oldindan tekislangan beton yuzasiga joylashtiriladi. Tayanch qismning ferma osti plitasiga zich tayanishi turli usullar bilan ta'minlanishi mumkin: beton yuzasiga bucharda bilan ishlov berish; yuzaga quruq sement sepib chiqish; sement qorishmasini quyib chiqish; qo'rg'oshin prokladkalarni qo'llash va boshq. Oraliqlari 9†18m bo'lgan oraliq qurilmalar uchun, tangensial tipidagi tayanch qismlari qo'llaniladi (rasm 10.3). Bu turdagi tayanch qismlar uchun po'lat listlarning qalinligi odatda 50mm dan kichik bo'lmaydi. Ostki listga aylanma egrilikda ishlov beriladi. Bunda yassi tayanch qismlaridagi kabi ustki balansirning ushlab turilishi ostki balansirga presslab kirgizilgan po'lat shtir yordamida ta'minlanadi. Po'lat tayanch qismlar ikki tipda – quyilgan va payvandlangan ko'rinishlarda ishlab chiqariladi. Quyilgan tayanch qismlar uchun 25Л po'lati ishlatiladi. Payvandlangan tayanch qismlar prokat po'latidan tayyorlanishi mumkin. Qo'zg'aluvchan tayanch qismlar sektorli bo'lishi mumkin (rasm 10.4,a). Bu turdagi tayanch qismlarda burilish burchagi sharnir orqali, bo'ylama siljish esa sektor orqali ta'minlanadi. Katta uzunlikdagi oraliq qurilmalar uchun odatda sharnir-katokli (rasm 10.4,b) yoki stakan tipidagi (rasm 10.4,v) tayanch qismlari qo'llaniladi. Stakan tipidagi tayanch qismlarda burilish burchagi rezina vkladishning deformatsiyasi hisobiga, bo'ylama siljish esa kichik ishqalanish koeffitsientiga ega bo'lgan ftoroplast prokladka hisobiga ta'minlanadi. Qo'zg'aluvchan va qo'zg'almas tayanch qismlari turli balandlikka ega bo'lishlari mumkin. Bu holda bir tayanchdagi ferma osti maydonchalari har-hil otmetkada joylashtirilishi mumkin. Bu esa tayanch bosh qismini betonlash ishlarida qo'shimcha qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. Qo'zg'aluvchan va qo'zg'almas tayanch qismlarining balandligi bir xil tayinlanganda bu muammo kelib chiqmaydi. Sirpanuvchi tayanch qismlar ftoroplastdan iborat ishqalanishga qarshi prokladkaga ega bo'ladi (rasm 10.4,d). Kombinatsiyalangan tayanch qismlar ftoroplast prokladkalar aralashgan rezina va po'lat elementlardan tayyorlanadi (rasm 10.4,e). Ko'p afzalliklarga ega bo'lgan rezina-metall tayanch qismlarning bitta jiddiy kamchiligi – rezinaning elastiklik va mustahkamlik xarakteristikalari atrof-muhitning haroratiga bog'liqligidir. Bu esa manfiy haroratlarda tayanch qismlarining ishonchliligini kamaytiradi. SHu sababdan temir yo'l ko'priklarida ishonchliroq bo'lgan po'lat tayanch qismlari qo'llaniladi.
10.3. Tayanch qismlarining konstruksiyasi: Tayanch qismlarining tipovoy konstruksiyalari mavjud. Ba‟zi hollarda loyihalash tashkilotlari tomonidan tayanch qismlarning individual loyihalari ham ishlab chiqiladi. Tipovoy loyihalar bo„yicha tayyorlangan standart tayanch qismlari tipovoy temirbeton va metall oraliq qurilmalari uchun ishlatiladi. Tangensial tayanch qismlarning konstruksiyasi rasm 10.3 da keltirilgan. Qo„zg„aluvchan tayanch qismlar qo„zg„almas tayanch qismlardan ustki balansirda oraliq bo„ylamasi yo„nalishida o„lchami 100mm bo„lgan oval teshigi borligi bilan farq qiladi. Katokli tayanch qism (rasm 10.5) uzunligi 24m oldindan zo„riqtirilgan temirbeton to„sinlarning tayanishi uchun mo„ljallangan. Rasm 10.6 da oraliq uzunligi 18m dan katta bo„lganda qo„llaniladigan sektorli quyma tayanch qismlarining konstruksiyasi keltirilgan. Tayanchga bosim katta bo„lmaganda (2000kN gacha) bir katokli tayanch qismi qo„llanilishi mumkin. Bu holda tayanch qismi ustki
10.4. Tayanch qismlar hisobining asosiy qoidalari: Tayanch qismlarining minimal o'lchamlari ularni mustahkamlikka hisoblash natijasida aniqlanadi. Odatda tayanch qismning oraliqqa bo'ylama yo'nalishdagi eng katta o'lchami tayanish maydonchasi ostidan ustki balansir tayangan chiziqqacha bo'lgan masofaning ikki marotabasidan ko'p bo'lmagan o'lchamda belgilanadi (с ≤ 2r, rasm 10.8,b). Tipovoy temirbeton oraliq qurilmalar ostiga qo'yiladigan tayanch qismlarining o'lchamlari bosh to'sinlar qovurg'alari kengligiga teng bo'ladi. Tipovoy metall fermalar uchun qo'llaniladigan tayanch qismlarning o'lchamlari ostki belbog' kengligidan 10–30sm ga katta bo'ladi. Boshqa holatlarda tayanch qismlarning ko'ndalang yo'nalishdagi o'lchamlari tayanch qismning ostidagi va ustidagi betonning ezilishga bo'lgan hisob-kitobi orqali aniqlanadi. Tayanch qismlarining hisobi shartli xarakterga ega bo'lganligi uchun bunda soddalashtirilgan hisobiy sxemalar qo'llaniladi (rasm 10.8, a–d). Ustki balansir o'lchamining etarliligi uning konsol qismini egilishga hisobi natijasida belgilanadi (rasm 10.8,a ga qarang). Eguvchi moment aniqlangandan so'ng normal kuchlanishlar quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi: bu yerda M – eguvchi momentning eng katta qiymati; W – balansir hisobiy kesimining qarshilik momenti; Ru – balansir po'latining egilishga bo'lgan hisobiy qarshiligi. Chetki tayanchlar uchun bu qiymatlar tegishlicha 0,5 va 0,7 dan ortiq qabul qilinmaydi. Kesim yadrosining radiusi r = W/A. Bu yerda W– poydevor osti yuzasining qarshilik momenti; A – poydevor osti yuzasi. Tayanchlarning mustahkamligi, turg'unligi va darzbardoshligini tekshirish. Oraliq tayanchlar va chetki tayanchlarning kesimlariga normal kuchlar va momentlar ta'sir qiladi. Agar armaturalash koeffitsienti n ≤ 35 bo'lganda 0,1% ni, n > 35 bo'lganda esa 0,2% ni tashkil etsa, tayanchlarni temirbeton kabi hisoblash va konstruksiyalash tavsiya qilinadi. Bu yerda l0 – elementning erkin uzunligi, i – hisobiy kesimning eng kichik inersiya radiusi. Agar e > lo/400 bo'lsa, tayanchlarning beton va temirbeton konstruksiyalarini faqatgina mustahkamlikka hisoblash etarli bo'ladi. Bunda cho'zilgan zonaning betoni hisoblarda inobatga olinmaydi. Agar e ≤ r bo'lsa, unda kesimni mustahkamlikka ham, turg'unlikka ham tekshirish talab qilinadi. Bu yerda r – kesim yadrosi radiusi. Tayanchni turg'unlikka hisobi quyidagi formula orqali amalga oshiriladi:  ≤ 1 – bo'ylama egilish koeffitsienti. Agar tayanchlarning armaturasi oldindan zo'riqtirilgan bo'lsa, ular markazdan tashqari siqilgan, oldindan zo'riqtirilgan konstruksiyalar kabi hisoblanadi. Hisoblarni soddalashtirish maqsadida betonning siqilgan zonasidagi kuchlanishlar epyurasi to'g'ri to'rtburchak shaklida, eng katta kuchlanish esa betonning hisobiy qarshiligi Rb ga teng qabul qilinadi. Bu holda mustahkamlik sharti quyidagi tengsizlikdan tekshiriladi: N ≤ Rb Ab, bu yerda N – normal kuch; Rb – betonning hisobiy qarshiligi; Ab – beton siqilgan zonasining kesim yuzasi. Bu yuza N kuch siqilgan zonaning og'irlik markazidan o'tadi degan shartga asosan aniqlanadi. Siqilgan zonaning yuzasini aniqlash uchun, normal kuchning ekssentrisitetini bilishimiz kerak. Eng katta ekssentrisitet e tashqi kuchlar keltirib chiqaradigan ekssentrisitet e = M/N va tasodifiy holatlar keltirib chiqaradigan ekssentrisitetlardan esl iborat bo'ladi. Agar tasodifiy ekssentrisitetning aniq qiymati ma'lum bo'lmasa, u berilishi mumkin. Uning qiymatini esl ≥ 1/200 h (bu yerda h – tayanch balandligi) yoki kesim balandligining esl≥1/80 miqdorida qabul qilinishi tavsiya qilinadi. Balandligi katta bo'lgan tayanchlarda yuqoridagi kabi topilgan ekssentrisitet tayanch tepa qismining hisobiy kesimga nisbatan siljishi natijasida kattalashishi mumkin. Bo'ylama egilish bilan bog'liq bo'lgan bu siljish quyidagi koeffitsient orqali inobatga olinadi:  = 1 / (1 - N/Ncr). Shartli kritik kuch Ncr quyidagi formulalardan aniqlanadi: Beton elementlar uchun: temirbeton elementlar uchun: Bu formulalarda t va p – yukning uzoq muddat tushishining ekssentrisitet o'lchamiga ta'sirini hisobga oladigan koeffitsient;  – tayanchning geometrik o'lchamlariga va uning betoni sinfiga bog'liq bo'lgan tuzatish koeffitsienti; Eb – betonning elastiklik moduli; Ib – hisobiy kesimning inersiya momenti; l0 – tayanchning erkin uzunligi; n1 = Es/Eb ; Is – armaturaning hisobiy kesim og'irlik markaziga nisbatan inersiya momenti.
11 – bob. Temirbeton oraliq qurilmalarni tayyorlash va ularni montaj qilish: Temirbeton oraliq qurilmalarni qurishning asosiy usuli – konstruksiyaning sanoatda tayyorlangan elementlarini yig'ishdir. Bo'ylamasiga bo'laklangan, bir butun holatda tashiladigan, oldindan zo'riqtirilgan oraliq qurilmalarning bloklari kapital tsex binolari, zamonaviy texnologik jihozlari, mexanizmlari va transport vositalari bo'lgan temirbeton ko'prik konstruksiyalari zavodlarida (TKKZ) tayyorlanadi. Bu yuqori darajada tayyor va yaxshi sifatga ega bo'lgan zamonaviy ko'prik konstruksiyalarini ishlab chiqarishga imkon yaratadi. Zavodlar bilan bir qatorda yig'ma konstruksiyalarning katta qismi (40% ga yaqini) ob'ekt yaqinidagi poligonlarda tayyorlanadi. Bu poligonlardagi binolar, qurilmalar, jihozlar va mexanizmlar TKKZ lardagidan vaqtinchalik (ko'prik qurilishi davri uchun) xarakterga egaligi bilan farq qiladi. Poligonlarda avtoyo'l ko'priklarning ko'ndalang kesilgan bloklarini, tayanchlarning yig'ma va yig'ma-monolit bloklarini, prizmatik qoziqlarni va boshqa konstruksiyalarni ishlab chiqarish tashkil qilinishi mumkin. Tipovoy oraliq qurilmalarning bo'ylamasiga bo'laklangan, oldindan zo'riqtirilgan bloklari TKKZ larda “tayanchga tortish” texnologiyasi bo'yicha tayyorlanadi. Diametri 5mm li simlardan tayyorlangan armatura tutami maxsus moslamada tortiladi va to'sin qovurg'asining karkasi, plitaning setkasi yig'ib bo'lingandan so'ng blok betonlanadi. Beton yetarli mustahkamlikka (odatda 0,8 Rb) erishgandan so'ng tutamlar kislorodli rezak bilan qirqiladi va undagi zo'riqish karkas-sterjenli ankerlar orqali blok betonini siqadi. Tortish moslamasi sifatida relslarda zavod tsexi bo'ylab yuradigan telejkalar ustida joylashgan ko'chma agregatlar keng qo'llaniladi. Bu bloklar tayyorlashni oqim-agregatli tashkillashtirishga imkon yaratadi. Bunda blok ketma-ket kompleks brigadaning maxsuslashtirilgan zvenolari mexanizm va jihozlarni qo'llab ishlab chiqarish jarayonining o'zlariga tegishli operatsiyalarini bajaradigan post-uchastkalarga tushadi (rasm 11.1). Ishlab chiqarishni bunday tashkillashtirishda mexanizmlar va texnologik uskunalar to'laroq ishlatiladi, ishlarning sifati va unumdorligi yuqori bo'ladi. Kamchiligi – agregat uchun metallning katta sarfi va sexning katta yuzaga ega bo'lishi lozimligidir. Oxirgi paytlarda tortish moslamasi sifatida temirbeton rom – to'sinli stendlar qo'llanilmoqda. Bu stendlar ortogonal armaturalangan (poligonal tutamlarsiz) bloklarni tayyorlashda ayniqsa maqsadga muvofiqdir (rasm 11.2, b). Bunda metall sarfi qisqaradi, zo'riqtirilgan armaturani guruh qilib (alohida tutamlarni emas) tortish va zo'riqishlarni betonga bir tekisda guruh qilib uzatish imkoniyati tug'iladi (rasm 11.3). Tutamlarni tortish bir yoki ikki harakatli domkratlar orqali amalga oshiriladi (rasm 11.4). Tortilish kuchi domkratda joylashgan monometr ko'rsatgichlari bo'yicha nazorat qilinadi. Beton qorishmasi joylashtirilgandan va egiluvchan shlangli chuqur vibratorlari bilan zichlashtirilgandan so'ng blok sexda 15†18 soat saqlab turiladi, undan keyin esa beton mustahkamligi oshishini tezlashtirish uchun bug'lash kamerasiga qo'yiladi. Blok tsexda sovutilgandan so'ng tutamlar qirqiladi, blok uchlari va betonning sinib tushgan joylari suvaladi, blok ustiga gidroizolyasiya qoplanadi va u skladga tushadi. Bloklar stendlarda olinadigan g'iloflar himoyasi ostida bug'lanadi.
11.2. Yig‘ma oraliq qurilmalarni montaj qilish: Oraliq qurilmalarning bo'ylamasiga bo'lingan bloklari tayanchlar ustiga ko'tarma ustida yoki yerda turgan avtomobil yoki gusenitsali (bitta yoki ikkita) strelali kranlar yordamida qo'yiladi (rasm 11.6,a,b). Oraliq uzunligi l = 24†42m bo'lgan avtomobil yo'l ko'priklari oraliq qurilmalari montaj qilishda konsol – shlyuzli kranlar qo'llaniladi (rasm 11.6, v). Temir yo'l ko'priklarida uzunligi 27,6m gacha bo'lgan oraliq qurilmalar bloklari yuk ko'taruvchanligi 130 tonnagacha bo'lgan temiryo'l konsol kranlari bilan qo'yiladi (rasm 11.6, g). Bir oraliqli ko'ndalang bo'lingan konstruksiyalar podmostlar ustida strelali, kozlovoy yoki portal kranlari yordamida yig'iladi. Bu kranlar erga yoki ishchi ko'prikka yotqizilgan yo'lda harakat qiladi (rasm 11.7). Oralig'i 62m gacha bo'lgan qirqilmagan plita-qovurg'ali oraliq qurilmalarni ikki po'lat to'sin ko'rinishida bo'lgan inventar podmostlarni qo'llab yig'ish keng tarqalgan. Bunda ochiq quti kesimli bloklar inventar podmostlar ustida lebedkalar yordamida suriladi (rasm 11.7 ga qarang). Bloklarning uchlariga epoksid yelimi surtiladi, tutamli armatura kanallardan o'tkazilib, oraliq qurilmaning uchlariga tayangan domkratlar bilan tortiladi. Yelim polimerlangandan va barcha tutamlar tortilgandan so'ng kanallar bosim ostida sement-qum qorishmasi bilan to'ldiriladi (in'eksiya qilinadi). Bu tutamlarni korroziyadan himoya qilish uchun zarurdir. Podmostlar ustida yig'ilgan oraliq qurilmalar betoni va bloklarni birlashtiruvchi yelim etarli mustahkamlikka erishgandan so'ng podmostlar sekin asta bo'shatiladi, konstruksiya o'z og'irligiga ishlashga boshlaydi va undan keyin podmostlar olib tashlanadi. Podmostlarni bo'shatish uchun ponalar, qumdonlar (pesochnitsi) qo'llaniladi (rasm 11.8). Qirqilmagan oraliq qurilmalar osma usulda yig'iladi. Bir tomonlama yig'ishda (qirg'oq tomondan) birinchi (anker) oralig'i podmostlarda yig'iladi, undan keyingilari esa osma usulda yig'iladi (rasm 11.9,a). Ikki tomonlama baravar yig'ishda (rasm 11.9,b) tayanch usti bloklari inventar tayanch oldi podmostlarida montaj qilinadi. Ko'prik balandligi katta bo'lganda, podmostlar o'rniga tayanchga mahkamlangan qurilma insho etiladi (rasm 11.9,v). Bu ikki tomonlama montaj qilishga imkon yaratadi. Katta bo'lmagan (80m gacha) oraliqlarning ag'anab ketishga qarshi turg'unligi tayanch kallagiga ankerlar bilan mahkamlash orqali ta'minlanadi (rasm 11.9,g). Ikki tomonlama yig'ishda har ikki konsoldagi montaj qilingan bloklar soni teng bo'ladi, lekin bir konsolda boshqasidan bir blok ortiq bo'lishiga ruxsat etiladi.
11.3. Monolit oraliq qurilmalarni qurish: Temir yo'l liniyalari hali o'zlashtirilmagan hududlarda qurilayotganda yig'ma konstruksiyalarni qurilish maydonchasiga tashib kelish qiyinchilik tug'dirsa, lekin qurilish xududida betonning sementidan boshqa tarkibiy qismlari bor bo'lganda, oraliqda betonlanadigan temirbeton oraliq qurilmalar texnik tarafdan maqsadga muvofiq va iqtisodiy jihatdan tejamkor bo'lishlari mumkin. Qurilish usuli mahalliy sharoitlarni, resurslarni (transport vositalari, mexanizmlar, ishchilar va boshq.) hisobga olganda, mumkin bo'lgan variantlarni bir-biriga solishtirib tanlanadi. Qirqilmagan tizimli oraliq qurilmalarning qayir va anker qismlari podmostlarda yog'och opalubkalarda betonlanadi (rasm 11.16), o'zan qismi ham (agar kemalar qatnovi shartlari uyg'un va ko'prik balandligi kichik bo'lsa) podmostlarda betonlanishi mumkin. Kemalar qatnovi intensivligi va suvning chuqurligi katta bo'lganda, o'zan qoyali gruntlardan iborat bo'lsa, osma yig'ish sxemalariga o'xshash osma betonlash usulini qo'llash mumkin (rasm 11.9 ga qarang). Ishlar maxsus agregatlar yordamida olib boriladi. Bu agregatlar ham podmostlar, ham opalubka vazifasini o'taydi. Rasm 11.17,a da qiya romli (shevrli) agregat qo'rsatilgan. Uzatma 5 li to'sinlar 7 ga podmostlar va opalubkalar osilgan. Suzuvchi vositalardan rom 4 yordamida blokning armatura karkasi va beton qorishmasi ko'tariladi. Betonlash uzunligi 2†3m bo'lgan seksiyalar ko'rinishida amalga oshiriladi. Beton kerakli mustahkamlikka erishgandan so'ng kanallarga joylashtirilgan armatura tutamlari seksiya oxiriga tayangan domkratlar bilan tortiladi (betonga tortish). Undan keyin krujalalar bo'shatiladi va agregat keyingi seksiyani betonlash uchun siljitiladi. Qatnov yuqoridan bo'lgan arkali oraliq qurilmalar arkali inventar krujalalar (AIK) ustida betonlanadi. Krujalalarni bir tekisda yuklash maqsadida seksiyalab betonlash qo'llaniladi. Betonlash yig'ma oraliq qurilmalari bloklarini yig'ish tartibida amalga oshiriladi (rasm 11.14 ga qarang). Krujalalar bo'shatilgandan so'ng arka usti qurilmasini o'lchamlari va massasi katta bo'lmagan, zavodda yoki ob'ekt yaqinidagi poligonda tayyorlangan yig'ma elementlardan yig'ish maqsadga muvofiqdir. Beton va konstruksiya elementlarini joyiga etkazib berish uchun, yig'ma oraliq qurilmalar qurishda ishlatiladigan kranlar qo'llanilishi mumkin.
12 - bob. Tayanchlarni qurish: Yig'ma va yig'ma-monolit tayanchlarning murakkab shaklga ega bo'lmagan va tayyorlash uchun murakkab texnologik jihozlarni talab qilmaydigan elementlari poligonlarda tayyorlanadi. O'lchamlari 35x35, 40x40sm bo'lgan prizmatik temirbeton qoziqlar odatda yog'och va metall formalarni qo'llab tayyorlanadi (rasm 12.1). Bu qoziqlarning armatura karkasi (bo'ylama sterjenlar va xomutlar) qo'lda to'qiladi. Karkas mexanizatsiya usulida tayyorlanganda, bo'ylama sterjenlar ustidagi xomut o'rniga spiral armatura o'raladi. Bunday texnologiya qo'llanilganda qoziq olti va sakkiz qirrali bo'lishi maqsadga muvofiqdir. Bunday qoziqlar rasm 12.1,b da keltirilgan inventar formalarni muvaffaqiyat bilan qo'llash imkonini beradi. Olinadigan shchit yordamida kamera hosil qilinadi va bu kamerada beton mustahkamligi oshishini tezlatish uchun qoziqlar bug'lanadi. Diametri 60–100sm bo'lgan qoziq-obolochkalar va diametri 120†160sm bo'lgan obolochkalar ko'prik temirbeton konstruksiyalari zavodlarida uzunligi 8m gacha bo'lgan zvenolar ko'rinishida sentrifugalash usulida tayyorlanadi. Sentrifuga ((rasm 12.2) boltlar bilan birlashtiriladigan ikki bo'lak po'lat silindrdan iboratdir. Sentrifugaga bo'ylama va spiral armaturadan iborat karkas va suv-sement nisbati 0,5†0,6 bo'lgan beton qorishmasi joylashtirilgandan so'ng forma minutiga 80 dan 200 gacha bosqichma-bosqich o'zgaruvchan chastota bilan aylantiriladi. Qorishma avval markazdan qochma kuchlar ta'sirida sentrifuga devorlariga bir tekisda taqsimlanadi, keyin esa (chastotalar oshgani sari) bog'lanmagan suv chiqib ketib, zichlanadi. Natijada, betondan zichligi va mustahkamligi yuqori, yuzasi silliq bo'lgan obolochka hosil bo'ladi. Bu sifatlar sement sarfi kam va sovuqqa chidamliligi yuqori bo'lgan element tayyorlashga imkon yaratadi. Katta diametrli (2m va undan katta) obolochkalar poligonlarda vertikal holatda vibroformalarda tayyorlanadi (rasm 12.3). Obolochka zvenosi uzunligi 4†5m. Beton qorishmasi tashqi forma 2 ga mahkamlangan iskanja vibratorlari 5 bilan zichlanadi. Obolochkalarni tayyorlashda zvenolarni birlashtirish uchun, bo'ylama armaturaning sterjenlari chiqarib qoldiriladi yoki ularga maxsus detallar payvandlanadi. Rasm 12.4 da zvenolarni birlashtirishning uch turi keltirilgan. Yig'ma-monolit tayanchlarning kontur bloklarini ishlab chiqarish poligonlarda tashkil etiladi. Ko'p sondagi turlar va konstruksiyalardan massiv beton bloklari keng tarqalgandir. Beton yuzasining sovuqqa chidamliligini, eyilishga bo'lgan mustahkamligini, zichligining yuqori ko'rsatkichlarini ta'minlash uchun maxsus stanokda zarb-vibratsiyalab zichlash qo'llaniladi (rasm 12.5). Ekssentrik joylashtirilgan valiklar aylanganda, ko'rinadigan yuzasi pastga qaragan blokning opalubkasi joylashgan poddonni ko'taradi. Beton qorishmasi pastga zarb bilan ag'dariladi va natijada katta zichlikka ega bo'ladi. Monolit tayanchlar ularning loyihaviy shakllarini, o'lchamlarini va yuza qismining tekisligini ta'minlovchi opalubkada betonlanadi. Opalubkaning konstruksiyasi tayanchning shakliga va undan qayta foydalanish darajasiga bog'liq bo'ladi. Statsionar opalubka (rasm 12.6) kichik va o'rta ko'priklarning murakkab shaklga ega bo'lgan chetki va oraliq tayanchlarini betonlashda qo'llaniladi. Bunday opalubkaning eng ko'p qo'llaniladigan konstruksiyasi o'zan tayanchlarining qirralarida egri yuza hosil qilish imkonini beradigan vertikal taxtalardan iboratdir. Tayanch qirralaridagi taxtalar mixlar bilan birlashtirilgan ikki-uch qatlam taxtalardan yasalgan krujalalar 1 ga mahkamlab qoqiladi. Loyihaviy o'lchamlarini va shakl o'zgarmasligini ta'minlash uchun, vertikal bruslar diametri 18†20mm bo'lgan po'lat sterjenlardan yasalgan tortqichlar 3 bilan tortiladi. Tortqichlar yoniga diametrlari 14†16sm bo'lgan xodalardan yasalgan rasporkalar 5 o'rnatiladi. Bu xodalar betonlash balandligi oshgani sari olib tashlanadi. Betonlash jarayonida qorishmaning oqib chiqib ketishining oldini olish uchun, opalubka taxtalari chorak qismiga qadar jipslantiriladi. Tayanch yuzasi tekis bo'lishi uchun taxtalar stanoklarda randalanadi. Shchitli opalubka undan qayta foydalanish darajasi 4†5 martadan kam bo'lmagan hollarda qo'llaniladi. Shchitning o'lchamlari tayanch o'lchamlariga va ularni tashib keltirish sharoitlariga bog'liqdir. Shchitlarning gorizontal birlashmalari sonini kamaytirish uchun vertikal taxtali va o'lchamlari (2†2,5)x(4†5)m ga teng shchitlarni (rasm 12.7) qo'llash maqsadga muvofiqdir. Egri yuzali shchitli opalubkalar konstruksiyalarining murakkabligi tufayli qo'llanilmaydi. Amaliyotda ularni statsionar (rasm 12.6) holatda qo'llash ko'proq tarqalgandir. Viaduklarning baland tayanchlarini qurishda siljuvchan po'lat opalubka (rasm 12.8) qo'llaniladi. Bu opalubka balandligi 1,2m bo'lgan po'lat opalubka 2 mahkamlanadigan to'sinlardan 3 tuzilgan ikki bog'lamadan iboratdir. Bu konstruksiya tayanch perimetri bo'yicha har 2†2,5m da joylashgan bo'ylama sterjenlar 5 ga opalubkaning kronshteynlariga mahkamlangan va zajimlari orqali sterjenlarga tayangan gidrodomkratlar 4 yordamida mahkamlanadi. Opalubka ham shu domkratlar bilan ko'tariladi. Bunda ko'tarish tezligi opalubka ostidan chiqqan betonning qotish vaqti eng kamida 2 soat bo'lishini ta'minlashi kerak. Beton qorishmasi telfer 6 yordamida etkazib beriladi.
12.1. Tayanch elementlarini tayyorlash: Yig'ma va yig'ma-monolit tayanchlarning murakkab shaklga ega bo'lmagan va tayyorlash uchun murakkab texnologik jihozlarni talab qilmaydigan elementlari poligonlarda tayyorlanadi. O'lchamlari 35x35, 40x40sm bo'lgan prizmatik temirbeton qoziqlar odatda yog'och va metall formalarni qo'llab tayyorlanadi (rasm 12.1). Bu qoziqlarning armatura karkasi (bo'ylama sterjenlar va xomutlar) qo'lda to'qiladi. Karkas mexanizatsiya usulida tayyorlanganda, bo'ylama sterjenlar ustidagi xomut o'rniga spiral armatura o'raladi. Bunday texnologiya qo'llanilganda qoziq olti va sakkiz qirrali bo'lishi maqsadga muvofiqdir. Bunday qoziqlar rasm 12.1,b da keltirilgan inventar formalarni muvaffaqiyat bilan qo'llash imkonini beradi. Olinadigan shchit yordamida kamera hosil qilinadi va bu kamerada beton mustahkamligi oshishini tezlatish uchun qoziqlar bug'lanadi. Diametri 60–100sm bo'lgan qoziq-obolochkalar va diametri 120†160sm bo'lgan obolochkalar ko'prik temirbeton konstruksiyalari zavodlarida uzunligi 8m gacha bo'lgan zvenolar ko'rinishida sentrifugalash usulida tayyorlanadi. Sentrifuga ((rasm 12.2) boltlar bilan birlashtiriladigan ikki bo'lak po'lat silindrdan iboratdir. Sentrifugaga bo'ylama va spiral armaturadan iborat karkas va suv-sement nisbati 0,5†0,6 bo'lgan beton qorishmasi joylashtirilgandan so'ng forma minutiga 80 dan 200 gacha bosqichma-bosqich o'zgaruvchan chastota bilan aylantiriladi. Qorishma avval markazdan qochma kuchlar ta'sirida sentrifuga devorlariga bir tekisda taqsimlanadi, keyin esa (chastotalar oshgani sari) bog'lanmagan suv chiqib ketib, zichlanadi. Natijada, betondan zichligi va mustahkamligi yuqori, yuzasi silliq bo'lgan obolochka hosil bo'ladi. Bu sifatlar sement sarfi kam va sovuqqa chidamliligi yuqori bo'lgan element tayyorlashga imkon yaratadi. Katta diametrli (2m va undan katta) obolochkalar poligonlarda vertikal holatda vibroformalarda tayyorlanadi (rasm 12.3). Obolochka zvenosi uzunligi 4†5m. Beton qorishmasi tashqi forma 2 ga mahkamlangan iskanja vibratorlari 5 bilan zichlanadi.
12.2. Monolit tayanchlarni qurish: Monolit tayanchlar ularning loyihaviy shakllarini, o'lchamlarini va yuza qismining tekisligini ta'minlovchi opalubkada betonlanadi. Opalubkaning konstruksiyasi tayanchning shakliga va undan qayta foydalanish darajasiga bog'liq bo'ladi. Statsionar opalubka (rasm 12.6) kichik va o'rta ko'priklarning murakkab shaklga ega bo'lgan chetki va oraliq tayanchlarini betonlashda qo'llaniladi. Bunday opalubkaning eng ko'p qo'llaniladigan konstruksiyasi o'zan tayanchlarining qirralarida egri yuza hosil qilish imkonini beradigan vertikal taxtalardan iboratdir. Tayanch qirralaridagi taxtalar mixlar bilan birlashtirilgan ikki-uch qatlam taxtalardan yasalgan krujalalar 1 ga mahkamlab qoqiladi. Loyihaviy o'lchamlarini va shakl o'zgarmasligini ta'minlash uchun, vertikal bruslar diametri 18†20mm bo'lgan po'lat sterjenlardan yasalgan tortqichlar 3 bilan tortiladi. Tortqichlar yoniga diametrlari 14†16sm bo'lgan xodalardan yasalgan rasporkalar 5 o'rnatiladi. Bu xodalar betonlash balandligi oshgani sari olib tashlanadi. Betonlash jarayonida qorishmaning oqib chiqib ketishining oldini olish uchun, opalubka taxtalari chorak qismiga qadar jipslantiriladi. Tayanch yuzasi tekis bo'lishi uchun taxtalar stanoklarda randalanadi. Shchitli opalubka undan qayta foydalanish darajasi 4†5 martadan kam bo'lmagan hollarda qo'llaniladi. Shchitning o'lchamlari tayanch o'lchamlariga va ularni tashib keltirish sharoitlariga bog'liqdir. Shchitlarning gorizontal birlashmalari sonini kamaytirish uchun vertikal taxtali va o'lchamlari (2†2,5)x(4†5)m ga teng shchitlarni (rasm 12.7) qo'llash maqsadga muvofiqdir. Egri yuzali shchitli opalubkalar konstruksiyalarining murakkabligi tufayli qo'llanilmaydi. Amaliyotda ularni statsionar (rasm 12.6) holatda qo'llash ko'proq tarqalgandir. Viaduklarning baland tayanchlarini qurishda siljuvchan po'lat opalubka (rasm 12.8) qo'llaniladi. Bu opalubka balandligi 1,2m bo'lgan po'lat opalubka 2 mahkamlanadigan to'sinlardan 3 tuzilgan ikki bog'lamadan iboratdir. Bu konstruksiya tayanch perimetri bo'yicha har 2†2,5m da joylashgan bo'ylama sterjenlar 5 ga opalubkaning kronshteynlariga mahkamlangan va zajimlari orqali sterjenlarga tayangan gidrodomkratlar 4 yordamida mahkamlanadi. Opalubka ham shu domkratlar bilan ko'tariladi. Bunda ko'tarish tezligi opalubka ostidan chiqqan betonning qotish vaqti eng kamida 2 soat bo'lishini ta'minlashi kerak. Beton qorishmasi telfer 6 yordamida etkazib beriladi.
12.3. Yig‘ma va yig‘ma-monolit tayanchlarni qurish: Yig'ma-monolit tayanchlarning kontur bloklarini ishlab chiqarish poligonlarda tashkil etiladi. Ko'p sondagi turlar va konstruksiyalardan massiv beton bloklari keng tarqalgandir. Beton yuzasining sovuqqa chidamliligini, eyilishga bo'lgan mustahkamligini, zichligining yuqori ko'rsatkichlarini ta'minlash uchun maxsus stanokda zarb-vibratsiyalab zichlash qo'llaniladi (rasm 12.5). Bu qoziqlarning armatura karkasi (bo'ylama sterjenlar va xomutlar) qo'lda to'qiladi. Karkas mexanizatsiya usulida tayyorlanganda, bo'ylama sterjenlar ustidagi xomut o'rniga spiral armatura o'raladi. Bunday texnologiya qo'llanilganda qoziq olti va sakkiz qirrali bo'lishi maqsadga muvofiqdir. Bunday qoziqlar rasm 12.1,b da keltirilgan inventar formalarni muvaffaqiyat bilan qo'llash imkonini beradi. Olinadigan shchit yordamida kamera hosil qilinadi va bu kamerada beton mustahkamligi oshishini tezlatish uchun qoziqlar bug'lanadi. Diametri 60–100sm bo'lgan qoziq-obolochkalar va diametri 120†160sm bo'lgan obolochkalar ko'prik temirbeton konstruksiyalari zavodlarida uzunligi 8m gacha bo'lgan zvenolar ko'rinishida sentrifugalash usulida tayyorlanadi. Sentrifuga ((rasm 12.2) boltlar bilan birlashtiriladigan ikki bo'lak po'lat silindrdan iboratdir. Sentrifugaga bo'ylama va spiral armaturadan iborat karkas va suv-sement nisbati 0,5†0,6 bo'lgan beton qorishmasi joylashtirilgandan so'ng forma minutiga 80 dan 200 gacha bosqichma-bosqich o'zgaruvchan chastota bilan aylantiriladi. Qorishma avval markazdan qochma kuchlar ta'sirida sentrifuga devorlariga bir tekisda taqsimlanadi, keyin esa (chastotalar oshgani sari) bog'lanmagan suv chiqib ketib, zichlanadi. Natijada, betondan zichligi va mustahkamligi yuqori, yuzasi silliq bo'lgan obolochka hosil bo'ladi. Bu sifatlar sement sarfi kam va sovuqqa chidamliligi yuqori bo'lgan element tayyorlashga imkon yaratadi. Katta diametrli (2m va undan katta) obolochkalar poligonlarda vertikal holatda vibroformalarda tayyorlanadi (rasm 12.3). Obolochka zvenosi uzunligi 4†5m. Beton qorishmasi tashqi forma 2 ga mahkamlangan iskanja vibratorlari 5 bilan zichlanadi.