Oʻzbek tilshunosligida Isʼhoqxon Ibrat ijodiy merosining leksik-grammatik xususiyatlarini tadqiq qilishga bagʻishlangan ushbu dissertatsiyada avtor tomonidan Ibrat asarlarining leksik-grammatik xususiyatlari atroflicha tahlil etilgan boʻlib, undan olingan xulosalar oʻzbek tilining rivojlanish bosqichlari va tarixiy-lingvistik xususiyatlarini oʻrganishda muhim manba boʻlib xizmat qiladi.
Ushbu kitob aholi joylashuvi, hududlarni rejalashtirish va shaharsozlik masalalariga bag'ishlangan. Unda aholi yashash joylarining turlari, shakllari, tizimlari, guruhli tizimlari va ularga ta'sir etuvchi tabiiy muhit omillari ko'rib chiqilgan. Kitobda shaharsozlikning asosiy vazifalari, tahlil usullari va rejalashtirish tuzilmalari haqida ma'lumotlar berilgan.
Ushbu ilmiy-uslubiy nashr O'zbekistonning atoqli ma'rifatparvar shoiri, tarixchisi, tilshunosi, noshiri va pedagogi Is'hoqxon To'ra Ibratning (1862-1937) hayoti va ijodiy-ma'rifiy faoliyatiga bag'ishlangan. Kitobda Ibratning hayoti, faoliyati, ilmiy-ijodiy merosi, uning faoliyat yuritgan sohalari, sayohatlari va ijodiy namunalari atroflicha yoritilgan. Nashr O'zbekiston Respublikasi oliy ta'lim muassasalarida Is'hoqxon To'ra Ibrat hayoti va ijodiy faoliyatini o'qitish bo'yicha o'quv-metodik ko'rsatma sifatida ishlab chiqilgan.
Ushbu matn, XX asr boshlarida yashab ijod qilgan o'zbek adiblari hayoti va ijodiy faoliyatiga bag'ishlangan ma'ruzalar matnidir. Unda jadid adabiyotining yuzaga kelishi, rivojlanishi, vakillari, ularning merosi, asarlaridagi g'oyalar, mustabid tuzum tomonidan qatag'on qilinishi kabi masalalar ko'rib chiqiladi. Matn davomida adiblarning hayoti va ijodi bilan bog'liq turli munozarali masalalarga ham yechimlar beriladi. Asosan jadid adiblari hayoti va ijodi badiiy tahlil etiladi. XX asrning birinchi yarmidagi o'zbek adabiyotining asosiy xususiyatlari ochib berilgan. Turkistonning Rossiya tomonidan bosib olinishi, milliy uyg'onish davri, Sovet hokimiyatining o'rnatilishi va qatag'on siyosati, bu davr adabiyotiga ta'siri xususida ma'lumotlar beriladi.
Ushbu kitob XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi Turkistonning siyosiy, madaniy va iqtisodiy ahvolini oʻrganadi. Unda jadidchilik harakati, uning namoyandalari, ularning mustamlakachilikka qarshi kurashlari, milliy davlatchilikni tiklash yoʻlidagi harakatlari tahlil etiladi. Kitobda Isxoqxon Ibratning hayoti, ijodi va merosi, uning Turkiston tarixini oʻrganishdagi roli ochib berilgan. Asarda jadidchilikning asosiy gʻoyalari, maqsadlari va vazifalari, shuningdek, jadidchilik harakatining Turkiston jamiyatiga taʼsiri koʻrsatilgan.
Ushbu kitob «Milliy uyg'onish davri o'zbek adabiyoti» fani bo'yicha ma'ruzalar matnidir. Unda milliy uyg'onish davri o'zbek adabiyotining o'ziga xosliklari, taraqqiyot bosqichlari, jadid adabiyoti va uning vakillari, shuningdek, bu davrda yaratilgan asarlarning tahlili yoritilgan.
Ushbu kitob ikki qismdan iborat boʻlib, birinchisi «Shoxli Iskandar» nomli oʻzbek xalq ertagi, ikkinchisi esa «Minora» nomli ozarbayjon xalq ertagidan tuzilgan. «Shoxli Iskandar» ertagida oʻz soqolini olgan sartaroshni oʻldirishga buyurgan shafqatsiz shoh Iskandar va uning sochi olib, shoxi borligini bilib qolgan, ammo qatʼiy qasamyod bilan bu sirni saqlab qolgan chol haqida hikoya qilinadi. Chol togʻdagi choʻplar orasidagi qamishdan nay yasab, undan «Iskandarning shoxi bor» deb kuylagani sababli, bu sirlar fosh boʻladi. «Minora» ertagida esa, ovulning narigi chekkasidagi minorani oʻrtaga olib kelishni orzu qilgan keksa ayol va uning iltimosini bajarishga vaʼda berib, ovul ahli tomonidan uch oy davomida yaxshilab boqilgan yolovchi haqida soʻzlanadi. Yigit oʻzining kuchiga ishonib, minorani yelkasiga ortib olib ketishga tayyorligini aytadi, ammo hech kim bunga jurʼat eta olmagach, ularni masxara qilib chiqib ketadi. Ertaklar bolalarga mehr-shafqat, rostgoʻylik, qatʼiyat va oʻz kuchiga ishonish kabi qadriyatlarni oʻrgatadi.
Ushbu kitobda ikki xil hikoya joy olgan. Birinchi hikoya "Shoxli Iskandar" deb nomlanadi. Unda shoh Iskandar soch-soqolini oldirgandan keyin sartaroshni o'ldirtirib yuborishi va buvisining qiziquvchanligidan shohning boshida shox paydo bo'lishi hamda bu holatni sartaroshning sir tutishi haqida hikoya qilinadi. Ikkinchi hikoya "Minora" deb nomlanadi. Unda bir begona yo'lovchining qishloq ahli bilan kelishib, minorani ko'chirib berishi va buning evaziga uch oy davomida yaxshi boqilishini so'rashi, so'ngra esa ovulni aldagani haqida hikoya qilinadi.
Ushbu dissertatsiya XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Fargʻona vodiysida matbaachilik tarixini oʻrganishga bagʻishlangan. Unda oʻsha davrdagi matbaa faoliyati, mahalliy matbaachilarning oʻrni, ularning millat taraqqiyotidagi hissasi, shuningdek, Oʻzbekiston tarixi darslarida ushbu mavzuning qoʻllanilishi jarayonlari tahlil qilingan. Tadqiqotda Fargʻona vodiysining matbaachilik tarixi xolisona va ilmiy jihatdan asosli ravishda yoritilgan.
Ushbu kitobda O'zbekistonda Milliy uyg'onish davri adabiyoti vakillarining hayoti va ijodi, shuningdek, ularning asarlari tahlil qilingan. Kitobda Bayoniy, Ibrat, Komil, Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Anbar otin, So'fizoda, Behbudiy, Avloniy, Sidqiy Xondayliqiy, Avaz O'tar o'g'li kabi adiblar faoliyati yoritilgan. Kitobda ularning lirik asarlari, dostonlari va tarjimalari tahlil qilingan, shuningdek, ularning hayoti va ijodiy merosi haqida ma'lumotlar berilgan.