Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi predmeti

Ushbu kitob O'zbekiston Respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan tayyorlangan, Ajiniyoz nomidagi Nukus Davlat Pedagogik Instituti, «Jismoniy madaniyat» fakulteti, «Jismoniy tarbiya» kafedrasi assistent o'qituvchisi B.Matyakupovning «Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi» fani bo'yicha maruza matnlari asosida tuzilgan.

Asosiy mavzular

Mavzu 1. JISMONIY TARBIYa NAZARIYASI VA METODIKASI PREDMETI.: Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi fani mutaxassislikga yunaltirilgan uquv predmeti sifatida jismoniy tarbiya mutaxassislari uchun fundamental bilimlar tizimi, inson jismoniy barkamolligi va unga erishish hamda boshqarishning umumiy qonuniyatlarini urgatadi. Jismoniy tarbiya nazariyasi ilmiy fan tarzida jismoniy tarbiyaga oid mavjud faktlarni izohlab beradi va umumlashtiradi. Amaliy fan sifatida insonni jismoniy barkamolligining vositalari, jismoniy tarbiyasi shakllari va uning uslubiyati haqidagi amaliy, nazariy bilimlarni beradi, hayotiy-zaruriy harakat malakalari va kunikmalari zahirasini oshiradi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uning amaliyoti hamisha rivojlanishda va mukammalashib boradi. Amaliyot natijalari, ilmiy tadqiqot ma`lumotlari, jismoniy tarbiya nazariyasini va uslubiyatini yangicha tamoyillar va qonunlar bilan boyita boradi. Shuning uchun ham jismoniy tarbiya nazariyasi vametodikasi predmeti qotib qolgan uzgarmas ma`lumotlardan iborat bulishi mumkin emas. Jismoniy nazariyasi va metodikasi ijtimoiy, tabiyi, pedagogika fanlari erishgan muvoffaqiyatlarga tayanadi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi har qanday holatda ilmiy pedagogikaning negizini tashkil etuvchi umumiy qonunlardan, printsiplar va qoidalardan foydalanadi, shu jumladan, barcha sport fanlari uchun ham bu qonunlar, printsiplar va qoidalar mos keladi va uziga hos ma`nokasb etadi. Uquv fani sifatida shakllanishi va uning rivojlanishiga jamiyat a`zolarining jismoniy tayyorgarligini oshirish mumkinligi haqidagi nazariy fikrning vujudga kelishi va unga intilish sabab buldi. Bu bilan insonning jismoniy rivojlanishini boshqarish mehnat va harbiy amaliyotda yuqori samara berishi isbotlandi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasining mazmuni quydagilarni uz ichiga oladi: -jismoniy tarbiya jamiyat mahsuli ekanligi, ijtimoiy hodisa sifatida tarbiyaning boshqa shakllari bilan bog`liqligi; -jismoniy tarbiyaning maqsadi, uning umumiy vazifalari va tamoilari: -jismoniy tarbiyaning vositalari, metodik printsiplari: -xarakatga urgatish, uqitishning uslublari: -jismoniy sifatlarni rivojlantirish: -jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish mashgulotlarini tashqillashning shakllari: -jismoniy tarbiya jarayonini rejalashtirish va uning hisoboti: -jismoniy tarbiya uslubiyatining xususiyatlari: -maktabgacha yoshdagi va maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi: -sport trenirovkasi jarayonining tavsifi. Pedagogik jarayon tarzida jismoniy tarbiyani umumiy qonuniyatlari jismoniy tarbiya nazariyasining urg anish predmeti hisoblanadi. Umumiy qonuniyatlar deganda, aholining har qanday tabaqasini: bolalar, usmirlar, yoshlar, Urta yoshdagilar, kattalar va qariyalar hamda jismoniy mashqlar bilan shug ullanishni endigina boshlaganlarni, malakali sportchilarni jismoniy tarbiyasining xususiy tomonlari tushuniladi. Bundan tashqari jismoniy tarbiya uslubiyati jismoniy tarbiyani ajratib olingan ayrim xususiy qonuniyatlarini ham urganish predmeti qilib belgilaydi va pedagogik jarayonning umumiy qonuniyatlarini amalga oshirishda “Umumiy va kasb maxsus jismoniy tayorgarligi metodikasi” deb aniq yunalishdagi metodikalardan foydalaniladi. Bunday uslubiyatlarni har birini ichida uzlarining xususiy uslublari mavjud. Uslublarning turli-tumanligi shugullanuvchilarning qaysi psixologik tiplariga mansubliligi, ularning yoshi, jinsi, qaysi kasb egasi ekanligi va tanlangan sport mutaxassisligi (maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi metodikasi va h.k.) ga xos va mos kelishi kerak. Sport pedagogikasining ayrim fanlari uslubiyati (sport o'yinlari, gimnastika va boshqalarni uqitish metdikasi) alohida mustaqil ajratilgan ilmiy va uquv fanlari tarzida shakllangan. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati fani esa ularni yagona nazariy va uslubiy asoslar bilan qurollantiradi, urganish predmetlari xarakteriga kura pedagogika fanlari tizimidagi fan sifatida uz qoidalarini ijtimoiy psixologik va biologik faktorlar hisobiga tuldiradi.
1.1. Jismoniy tarbiya nazariyasining manbalari.: Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasining rivojlanishi uchun quydagilar asosiy manba hisoblanadi: -mamlakatimizda jismoniy madaniyat va sportni yuksaltirishning yullari hozirgi payitdagi ahvoli, haqidagi xukumat qarorlari, qonunlari : -jamiyatining rivojlanishi davomida insonni har tomonlama kamol toptirish haqidagi progressiv ta`limotlar. Bu ta`limotlar insonning har tomonlama rivojlanishi huquqinigina ovoza qilish bilan kifoyalanmay, uning mazmunnini ochishga urinish hamda shu goyalarni amalga oshirish yullarini nazariy, amaliy jihatdan asoslashdan iboratdir: -jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati sohasi buyicha olib borilgan va olib borilayotgan ilmiy izlanishlar va boshqa aralash fanlarning jismoniy tarbiyaga oid tuplagan nazariy, amaliy bilimlar tizimi: -ijtimoiy turmush tarzining hayotiy amaliyoti tajribasi, jamiyatning yuqori jismoniy tayyorgarlikka ega bulgan kishilarga talabi -jamiyat a`zolarining jismoniy tarbiya qonuniyatlarini bilishi va shu asosda inson jismoniy kamoloti tizimini tuzish va uni boshqarishga intilishni vujudga kelishi: -jismoniy tarbiya tizimi mavjud jamiyat ma`naviyatining bir bulagi hisoblangan jismoniy madaniyat kontsepiyalari: -jismoniy tarbiya praktikasi - manba sifatida nazariy qoidalarning hayotiyligini tekshiradi, amaliyotdagi tugilgan original goyalardan foydalanadi va ular esa tarbiya nazariyasi va metodikasini boyitadi. -Arxiv materiallari, shaxsiy kuzatish natijalari (kundaliklar, sportchilar va ularning murabbiylarining rejalarri, musobaqa bayonnomalari, konspektlar, ma`ruza matnlari va h. k. lar) jismoniy tarbiya nazariyasini boyitadi va unga manba bulib xizmat qiladi.
1.2. Jismoniy tarbiya nazariyasining rivojlanish davrlari: Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasining rivojlanishi bir necha davrlarni uz ichiga oladi. Birinchi davr -inson uzining ijtimoiy faoliyati davomida harakat faoliyatini organizmga ta`siri haqidagi eng dastlabki (emperik) bilimlari (Ponamarev. N.I. 19u5). Eng dastlabki emperik bilimlarning tuplanishi “mashqlanganlik” ning foydasini kuzatish usullarini anglashga imkon yaratdi. Bu “jismoniy mashqlar” ning va “jismoniy tarbiyaning paydo bulishi uchun sharoit yaratilishida omil bulib xizmat qildi. Ikkinchi davr -jismoniy tarbiya jarayonida qullanilaboshlagan dastlabki uslubiyatlarning yaratilishi-qadimgi Yunonistonda quldorlik davrini va Urta asrni uz ichida oladi(G.D.Xarabuga, 19u4). Jismoniy tarbiyadagi bu uslublar, tajribalar oqali vujudga keltirilgan bulib, filosoflar, pedagoglar, vrachlar odam organizmi faoliyati qonuniyatlarini hali bilmasligi sababli jismoniy mashqlar ta`siri mexanizmini tushuntira olmas, shunga kura jismoniy mashqlar bilan shug`ullanishning foydasini tashqi natijalarga qarab baholardilar. Yunonis tonning jismoniy tarbiya uslubiyati aytarli darajada ma`lum edi. U mavjud vositalar va uslubiyatlarni rivojlantirish uchun ularni yagona tizimiga birlashtira olgan edilar. Urta asrning Urtalarida uslubiyatlarining xillari ortdi. Gimnastika, suzish, o'yinlar, kamon otish, otda chopish, qilichbozlik buyicha dastlabki qullanmalar paydo buldi.Ajdodlarimiz Abu Nasr Farobiy, Abu Ali Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniylarning tan tarbiyasiga oid ilmiy dunyoqarashlari vujudga keldi(Usmonxujaev T.N.1995) Uchinchi davr -jismoniy tarbiya haqidagi nazariy bilimlarni intensiv tuplanishi. Uyg`onish davridan XIX asrning oxirigacha bulgan davrni uz ichiga oladi. Inson tarbiyasi, uni uqitish, davolash haqidagi fanning rivojlanishi, filosofiyalar, pedagog va vrachlarning jismoniy tarbiya muammolariga e`tibor qila boshlashlari davri, falsafiy, pedagogik va tibbiy ma`lumotlarning, bilimlarining vujudga kela boshlagan davri. Bu ma`lumotlar hali turlicha edi, chunki kupincha usha davrda mustaqilroq sanalgan filosofiya, pedagogika, meditsina, fanlari tarkibida voyaga etar edi. Yul-yulakay, ammo zarur bulgan darajada bunday ilmiy fanlarning vakillari kupincha uz muammolarini jismoniy tarbiyaning rolini hisobga olmay hal qilish mumkin emasligini tushuna boshladilar. Yangilanish davridayoq pedagog-gumanistlar va xayoliy sotsialistlar jismoniy tarbiyaga bir butun tarbiyaning majburiy qismlardan biri deb qaray boshladilar. Jumladan, shvetsariyalik demokrat, pedagog I.G.Pestalotstsi tomonidan bolalar harakat qobiliyatini rivojlantirish uchun tuzilgan jismoniy mashqlar tizimini yaratishdagi bug`inlar(sustavnaya) gimnastikasi umumiy pedagogika nazariyasi ichida alohida urinni egallaydi. XVIII asrda anatomlar tomonidan jismoniy mashqlar “biomexanikasi” buyicha izlanishlar olib borildi, XIX asrda esa jismoniy tarbiya haqida ilmiy nazariy ishlar vujudga keldi. Jamiyat hayotida jismoniy tarbiyaing roli, tarbiyani sinfiy xarakterga ega ekanligi ilmiy asoslandi. Tarbiyaning mazmuni ochildi va unda jismoniy tarbiyaning urni aniqlandi hamda shaxsni har tomonlama rivojlantirish yullari belgilandi. Aynan shu davrda jismoniy tarbiya nazariyasiga asos solindi deb hisobga olinib, shu soha buyicha ilmiy farazlar va bilimlar tuplanishi orqali mustaqil fan sifatida ajralib chiqdi. Turtinchi davr - XIX asrning oxiridan ilmiy va uquv fani sifatida jismoniy tarbiyaning nazariyasi va metdikasi shakllanabordi. Bu davrning xarakterli tomoni shundaki, fan sifatida jismoniy tarbiya jamiyat hayotining boshqa jabhalariga ham ta`sir kursata boshladi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi olimlaridan biri Petr Fransevich Lestaft uzining tarix metodikasiga oid asarlari bilan hozirgi zamon jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi mustaqil ilmiy-nazariy va uquv fani (predmeti) ekanligini ilmiy-amaliy isbotladi. Beshinchi davr - rivojlangan mamalakatlar va sobiq shurolar davlati olimlarining izlanishlari davri bulib, fanning intensiv rivojlanishi materialistik dialektikaga asoslangan holda usha davrda progressiv hisoblangan metodlarga tayanib amalga oshirildi. Jismoniy tarbiya muammolarini kompleksli hal etishda butun bir olimlar jamoalari, mutaxassislashtirilgan ilmiy va uquv muassasalari samarali mehnat qildilar. Amaliy materiallarning mulligi, yangi qonuniyatlarning ochilishi, dastlabki yagona jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasining differentsiyalanishiga olib keldi. Yangi maxsus fanlar “Jismoniy madaniyatni tashkillash va boshqarish", “Jismoniy mashqlar biomexaniqasi”, “Sport psixologiyasi”, “Sport metrologiyasi”, “Sport fiziologiyasi”, "Davolash fizkulturasi”, “Jismoniy mashqlar gigienasi" va boshqalar ajralib chiqdi. Yuqoridagi fanlarning ayrim sohalari qator aralash fanlarning bilimlaridan keng foydalanish lozimligini kursatdi. Masalan, bolalarning sport mutaxassisligi muammosi -bu faqatgina sport pedagogikasi muammosigina bulib qolmay, ijtimoiy, psixologik, sotsiologik va biologik muammolardir. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metdikasi kursida pedagogik jarayon muammolarini umumiy psixologiya, pedagogika, fiziologiya va boshqa fanlarning dalillarisiz tula izohlab, isbotlab bulmaydi.
1.3. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasining boshqa fanlar bilan bog`liligi: Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi qator ilmiy fanlar bilan chambarchas bog`liq. Harqanday fan faqatgina uzining ilmiy izlanishlari bilan chegaralanib qolsa tulaqonli samara beraolmaydi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi bir necha fanlar qushilishi orqali maxsus pedagogik muammolarni hal qiladigan predmetga aylangan. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi umumiy pedagogika, psixologiya, inson umrining yoshi davrlarining psixologiyasi va jismoniy tarbiya psixologiyasining ilmiy izlanishlari natijalaridan foydalanadi. Ayniqsa, sport pedagogikasi barcha fanlar bilan uzviy bog'langan. Oldingi yagona, bulaklarga bulinmagan jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasidan alohida pedagogika fanlari ajralib chiqdi, bular qatorida sport pedagogikasi fanlari ham, lyokin ularning sunggi rivojida bir-biri bilan uzaro uzviy bog`liqligi namoyon buldi. Mustaqil fanlar jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi ishlab chiqqan umumiy qoidalarga tayanadi, olingan aniq dalillaryangi umumlashtirishlar uchun materialdir. Bu degani, jismoniy tarbiyaning butun pedagogik muhitini uz ichiga olgan boshlang`ich, keng ilmiy izlanish va uqitish predmetidan asta-syokinlik bilan maxsus sport sohasi fanlari ajralib chiqaboshlaganligidir: gimnastika, engil atletika, sport o'yinlari fanlari va h. k.lar. Ammo jismoniy mashqlarning alohida turlari uchun kerakli bulgan, nisbatan umumiy qonuniyatlar, qaysiki, hamma turlar uchun ta`sir kursata olganlari alohida fan bulib ajralmadi va ajralib chiqishi ham mumkin bulmasdi. Ana usha qonuniyatlarni ishlab chiqish hozirgi zamon jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi fanining asosini tashkil qiladi. Biologiya fani bilan bog`liqligi -jismoniy tarbiya vositalarini shug`ullanuvchilar organizmiga ta`siri reaktsiyasiniurganish kerakligiga aloqalordir. Jismoniy tarbiya jarayonini samarali boshqarish anatomiya, fiziologiya, bioximiya, sport tibbiyoti fanlarining qonuniyatlarini hisobga olish bilangina amalga oshirilishi mumkin. Shuni esda saqlash lozimki, jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasining boshqa fanlar bilan bog`liqligi bir tomonlama bulmay, ikki tomonlamadir. Jismoniy tarbiya haqidagi fanning rivojlanishi aralash fanlarga ta`sir etmay qolishi mumkin emas. Masalan, sportning nazariyasi va amaliyoti psixologlar va fiziologlarning bolalar va katta yoshdagilar organizmining potentsial imkoniyatlari degan tasavvuriga aytarli tuzatishlar kiritilishiga olib keladi.
1.4.Jismoniy tarbiya nazariyasining etakchi tushunchalari va jismoniy tarbiyaning ijtimoiy mohiyati: U yoki bu kasb egalari uzaro muloqat davomida uz kasbi va hunariga oid ma`lum tushunchalar va iboralardan foydalanadilar. Fannining ma`lum sohasini urganish vauni uzlashtirish ana shu etakchi tushunchalarning mazmunida yotadi. Ularning mazmuni va hajmini aniqlamay turib, jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotining kupdan-kup turli hodisalari va masalalarini tug`ri tushunib olish qiyinlashadi, jismoniy tarbiya nazariyasini urgatadigan fanni muvoffaqiyatli egallab bulmaydi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasida qo'llaniladigan etakchi tushun chalarga quyidagilar kiradi: jismoniy rivojlanish, jismoniy tayyorgarlik,jismoniy tarbiya, jismoniy madaniyat, jismoniy tarbiya tizimi, jismoniy bilimlar, jismoniy kamolot (jismoniy mashqlar, jismoniy sifatlar, printsiplar, va boshqa tushunchalar darslikning lozim bulgan boshqa bulimlarida berilgan) va h.k. Nima uchun yuqorida sanab utilgan tushunchalar asosiy tushunchalar deyiladiyu, boshqalari, masalan, jismoniy mashq, sport, tushunchalari asosiy tushuncha deb hisoblanmaydiU Tegishli faoliyatni tug`ri aks ettiradigan barcha tushunchalar uz ahamiyati jihatidan birdek muhimdir, bular tug`risida darslikning tegishli boblarida gap ketadi. Bu erda bulsa jismoniy tarbiyaning asosiy, eng muhim sifatlari umumlashtirilib kursatilgan tushunchalargina olingan xolos. Jismoniy rivojlanish -bu, inson organizmining asta -syokinlik bilan tabiiy shakllanishi, tashqi kurinishi va xizmatining uzgarish jarayonidir. Rivojlanish davrini uch fazaga ajratish mumkin: uning yuqori darajasi, nisbatan stabillashgan (barqarorlik) va inson jismoniy imkoniyatlarining asta-syokinlik bilan pasayishi. U tabiatning ob'ektiv qonunlariga -organizm va uning yashash sharoitlari birligi qonuniga, xizmat va tuzilish(struktura) uzgarishlarining bir -birini taqozo etish qonuniga, organizmda asta-syokin miqdor va sifat uzgarishlari qonuniga va boshqa qonunlarga buysunadi. Boshqacha aytganda, jismoniy rivojlanish ob'ektiv va biologik qonuniyatlar majmuasidan iborat. Bulardan eng muhimi, muhit va organizm rivojlanishining bir butunligi qonunidir. Yuqoridagilarni o'quvchilarga qullaganimizda, uqish sharoiti, mehnat va mustaqil ishlash, dam olishni hisobga olishga tug`ri keladi. Bularning barchasi bolalarning jismoniy rivojlanishiga ta`sir kursatadi.
5.4 Matematik hisoblash ilmiy tadqiqot uslubiyati: Keyingi yillarda biologiya va pedogogika fanlari buyicha utkazilaetgan ilmiy tadqiqotlarda matematik hisoblash metodlaridan tobora keng foydalanilmoqda. Harakat qator vaqt davomida turli sharoitlarda harakat faoliyatini tushunish, o'quvchi natijalarini statistik usullardan foydalangan holda tahlil qilish, yuzaga kelgan muammolarni aniqlash va ularni hal etish, ilmiy usullardan foydalanish zarur. Matematik hisoblash jarayoni bu harakatni to'g'ri va samarali bajarish uchun, shuningdek, bu harakatning sifatini baholash uchun qulay usullarni taklif etadi. Harakat faoliyatining statistik tahlili esa statistik ma'lumotlarni urganishga qaratilgan. Ularni aniqlash, uzaro taqqoslash natijasida nazariy bilimlarni shakllantiradi. Mashq jarayonida statistik usullardan foydalanish uziga hos natijalarni beradi. Matematik hisoblash jarayoni qator usullarni uz ichiga oladi, jumladan, harakat jarayoni natijalarini aniqlash, umumlashtirish, tahlil qilish, va natijalarni belgilash. Matematik hisoblash usullari harakat faoliyatini aynan va tushunarli qilib uzlashtirishga imkon yaratadi. Masalan, uziga xos bulgan tug'ri sharoitda, mashq natijalarini aniqlash, ularni umumlashtirish va tahlil qilish, tug`ri usulni tanlash, ya`ni uni tug`ri namoyon qilish, harakatni tug`ri aniqlash va uni tahlil qilish, uni uzlashtirishni egallash nazarda tutiladi. Nagruzkaning dinamikasini aniqlash, qator omillarni hisobga olish talab qilinadi. Masalan, nagruzka hajmi va intensivligini, dam olish vaqtini, uzaro aloqasini, bu omillarni tug`ri hisobga olib, statistik tahlilni amalga oshirish jarayonida, bu jarayonlarning harakat faoliyatini tug`ri va samarali taqsimlashga imkon yaratadi. Shuning uchun uziga xos statistik usullarni qullash harakat faoliyatini, harakat jarayonini vaqtinchalik o'zgarishini aniqlash va ularni tug`ri va samarali tashkil qilishga imkon yaratadi. Bunday tahlillar harakat faoliyatini hamda usullarni to'g'ri va samarali tahlil qilishga yordam beradi. Shunga kura, statistik usullar harakat faoliyatini tadqiq qilishda ilmiy yondashuvning asosini tashkil etadi. Matematik statistikadan biologiya masalalarini hal etishda, uni uziga hos ravishda qullanishini bometriya yoki variatsion statistika orqali amalga oshirilishi tadqiqotning sifatiga ijobiy ta`sir kursatmoqda. Matematik hisoblash jarayoni harakat faoliyatini tanlash, uni shakllantirish va rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega.
9. Ta`lim jarayonining tuzilishi: Har qanday harakat faoliyati haqida ta`lim berish ma`lum vaqtni talab qiladi. Ta`lim jarayonining har bir etapi uzining hususiy va ayrim etakchi tushunchalari bilan taeriflanadi. Faqat vazifalar ketma-ket bulagina, uqituvchi ta`lim uslubini tug`ri yulga quyishi, shu qatorda ta`lim printsiplarini ham samarali qullashi, maqsadga muvofiq ravishda tayerlov va yullanma beruvchi mashqlardan foydalanishi, metodlar va usullarni qullay olishi mumkin. Ta`lim jarayonining tuzulishi hususiy vazifalar, printsiplar, vositalar va metodlarni uqitish etaplaridagi nisbatan tug`run aloqa orqali vujudga keladi. Ta`limi jarayonining tuzilishi alohida harakat faoliyatini urgatishni ifodalaydi va nisbtan tugallangan jarayonga aylanadi. Uning barcha elementlari (xususiy vazifalar, yullanma beruvchi va tayerlov mashqlari, metodlar va boshqalar) harakat faoliyatini urgatishning yakuniy vazifasi bilan bog`liq. Agarda yakuniy vazifa harakat malaaksi (yoki oliy tartibdagi harakat malakasi) ni shakllantirish bulsa, unda ta`lim-uqitishda harakat faoliyatini tanishtirish, uzlashtirish, mustahkamlash degan shartli ravishdagi etaplarga ajartiladi. Ta`lim jarayonining uch etapga ajartilishi pedogoglar praktikasida kuproq qullanib, harakat faoliyatini nisbatan takomillashgan darajada egallashga olib keladi. Biroq umumiy jismoniy tayyorgarlikning ayrim pedogogik vazifalarini hal qilishda harakat faoliyatini kunikmaga aylantirish maqsadga muvofiq bulmay, uqitish jarayonining yuqoridan foydalanadilar xolos. Ta`lim jarayoni etaplarini harakat malakasi fazalari bilan almashtirib quyish joiz emas. Faza-harakat malakasi shakllanishining (vujudga kelishining) shartli ravishdagi biologik qonuniyatlarini ifodalaydi. Etaplar pedogogik jarayoni va biologik qonuniyatlarini aks ettiradi. Har bir etapning uzunligi (harakat malakasi fazalarini shakllanishidek) kup faktorlarga, o'quvchining tayergarligi, harakat faoliyatining qiyinligi va boshqalarga bog`liq. Ta`lim jarayonining tuzilishini qat`iy, uzgarmas deb tushunish kerak emas. Bu faqat etaplar elementlarning tipik aloqasi bulibgina, ta`limning umumiy qonuniyatlarini ifodalay va aniq vazifalarga qarab almashinishi, uzgartilishi mumkin. Lekin ta`limning barcha etaplarida uqituvchi uzlashtirilaetgan faoliyatni o'quvchilar bilan birga tahlil qiladi, baholaydi va xatolarni tuzatadi.
8.1. Harakatlarni uddalay olish qobiliyati va harakat malakasi.: Jismoniy tarbiyaga xos bulgan kup qirrali vazifalarning barchasi harakatni bajara olish (qila olish) va harakat malakasining shakllanishiga bog`liqdir. Bu jarayonga xos qonuniyatlarni bilish harakat faoliyatlarini uqitishning barcha etaplaridagi mazmunni tug`ri va ratsional bulishini, harakat faoliyatlarini egallashdagi notyokislarga barham beradi va ta`lim variatsiyasini yulga quyish uchun imkoniyat yaratadi, darslar tizimini nisbatan talab darajasida tuzish, tayerlov va yullanma beruvchi mashqlardan samarali foydalanib malakaning «ijobiy» va «salbiy» kuchishini ta`minlaydi. Ta`lim jarayonida harakat faoliyatlarini rivojlantirish. Harakat faoliyatlarini uqitish jarayonida tananing u yoki bu qismi (bulagi) da harakatning boshqarishning xarakteri uzgaradi, natijada haarkat faoliyatini egallashning darajasi ortadi. Sxema tarzida B A Ashmarin bu jarayonni quyidagicha ifodalagan. Harakat faoliyatini uqitish Harakatni qila bilishni shakllantirish Harakat malakasi shakllantirish Oliy tartib-dagi harakat Maxsus bilimlarga ega bulish O'quvchi (shug`ullanuvchi) maxsus bilimlar bazasida va sistemali mashqlar natijasida harakat faoliyatini bajarish uchun chegaralangan imkoniyatlarga ega bula orib, takomillashtirish uchun chegaralanmagan ilg`ori (perespektiv) imkoniyatlarga ega buladi (oliy tartibda harakat qila bilish). Harakat faoliyatini egallashning uch bosqichga bulinishi shartlidir. Bosqichlarning stabil chegaralarini mavjudligi bilim berish vazifalarini belgilash va uni hal qilish uta qulaydir. Eski tajribalar, bilimlarga tayanib qila bilish (qila olish) ning shakllanishi harakat faoliyatini egallash jarayonidan boshlanadi. Harakatni boshqara olishi (qila bilish)-bu harakat faoliyatining har bir bulagiga o'quvchining diqqat e`tiborini tuplash (kontsentratsiyalash) sharti bilan urganilaetgan harakat faoliyatini bajarabilishdir. Harakterli alomatlari tula bir butun harakat harakat faoliyati tarkibi harakat faoliyatining tarkibiga kiruvchi alohida harakatlarning bajarilishiga unchalar e`tibor bermay bajarish. Bunga harakatni bajarish jarayoni avtomatlashuvining boshlanish hisobiga erishiladi. Harakatni avtomatlashgan darajada bajarish-bu uqitish natijasi yoki haetiy tajriba amalieti natijasidir. Harakat faoliyatining avtomatlashgan holda bajarilishida ongning etakchi rolini inkor etib bulmaydi. Harakat malakasi shakllanishida faoliyat mazmuni avtomatlashmay ayrim harakatlarning ijrosi jareni ayrim elemetnlar tuzilish (masalan nerv-muskul jarayonlarini koordinatsiya qilish munosabatlari, harakat va vegetativ komponentlarning uzaro aloqasi) avtomatlashadi. Uquvchining onga asosan uzak komponentlarga sharoitning uzgarishi hisobiga va harakat vazifasining ijodiy hal qilinishiga yunaltiriladi. Zaruriyatga qarab o'quvchi, urganuvchi har bir harakatning bajarilishini nazorat qilishi mumkin, shuningdek ijroga lozim bulgan uzgarishlar kiritishi yoki boshqa faoliyatni bajarishga utib ketishi mumkin (masalan qulda yoki boshni erga quyib turishda muvozanatni yuqotsa. Uquvchi «grupperovka» <<<yig`ish tirinish» qilib oldinga «perekat» qilishi mumkin). Harakat malakasi uchun harakatlarni aynan bajarish qanchalar aniq va tula shakllanishi kerak. Lekin shunday harakatlarni shug`ullanuvchiga harakat faoliyatini uzlashtirishga imkon yaratadi. Uquvchi qanday shaklda hamda qaysi xolatda bajarilayotgan harakat faoliyatini hamda aniq qanday ko'rinishda bajarishiga nisbatan tug`ri tushunchaga ega bo`lishi kerak. Harakat faoliyatini egallashning aniqligi uziga xos usul va uslublarga ega bo`lishi kerak. Harakat faoliyatini aniqlashda uni shakllanish bosqichlari mavjud. Ular harakatni aniqlash, harakatni takomillashtirish, harakatni avtomatlashtirish va boshqa bosqichlardan iborat. Bu bosqichlar jarayonida harakat faoliyatini aniq va to'g'ri bajarish, uni to'g'ri tushunish, harakat malakasini shakllantirish va uni avtomatlashtirish kiradi. Harakat faoliyatini rivojlantirish uchun shakllangan malakalarni uziga xos usul va uslublar mavjud.
11. Jismoniy tarbiya va ta`limning usuliyat: Jismoniy tarbiyaning uqitish predmeti sifatidagi maxsus bilim va harakat faoliyatlari uqituvchidan uqitishga xos ma`lum usullar va uslubiyatlar (metodlar) ni bilishni talab etadi. Ta`lim (uqitish) ning uslublari kup bulishiga qaramay ularning hech biri universal emas. Ta`lm metodlarining tavsifini bilish bu uslublar tarkibidan qulayini tanlab olishga, uqitish vazifalarini hal qilish uchun nisbatan samaralilarnini ajratib olishga imkon beradi. Metod-faoliyatning shunday usuliki turli sharoitda turli xildagi shug`ullanuvchilar bilan keng doiradagi vazifalarni hal etish imkoniyati buladi, Masalan, kurgazmalilik metodi bilan harakat faoliyatlarini tanishtirish, uni takomillashtirishning (turli eshdagi o'quvchilar, kattalar bilan ishlashda) turli xitdagi ta`lim vazifalarni hal qilish mumkin. Metodik usul-bu pedagogning shunday ta`sir faoliyati, uqitishning qandaydir ma`lum sharoitida ta`limning xususiy vazifalarini (yoki uning bir qismini) hal etish uchun qullaniladi. Masalan, mashqni o'quvchiga enlamasiga-uzi en tomoni bilan turib kursatishi va hk lar. Uz navbatida agar metodlar kompleksi (suz bilan ifodalash, kurgazmalilik va amaliy urgana boshlash) orqali quyilgan vazifani hal qilish mumkin bulsa (masalan, sakrashga urganishi) unda metodik usullar tizimi ta`limning aniq bir sharoitda metodlarni amalga oshirish, qullashdek xizmatlarni utaydi (masalan, sakrashni kursatishda profillik kursatishni yoki old kurinishi, qolaversa ikkala metodik usulni ham qullashga tug`ri keladi). Har bir metodning turli xil metodik usullari bulishi mumkin. Ular son-sanoqsiz darajada kup bulib, ma`lum vaqt mobaynida ayrimlari yuq bulib ketsa, ayrimlarining kurinishlari uzgaradi, uqituvchining ijodiy izlanishi, faoliyati natijasida yangilari ham vujudga kelib, amalda qullaniladi. Kupincha uqitish darajasiga xos metodik usullar hajmini uqituvchi (trener) tmonidan kup bilish orqaligini varqlash mumkin. Tajribasiz uqituvchilarda b`zan uslubiyat-metodk usulning tashqi alomatlarini uzida mujassamlagendek kurinishi mumkin. Masalan, ayrim mashqlarni bulaklarga ajratib uqitish uzlashtiraetgan harakat faoliyatini tarkibida ham xatolar sodir buladi. Harakat faoliyatini uqitishda uni tizimli va nazariy jihatdan tahlil qilish, harakatni bulaklarga ajratish va ularni taqqoslash muhimdir. Bu jarayonlarni nazarda tutib mashq qilishda yul qoyiladigan xatolar va ularni tuzatish usullarini o'rganish zarur. Harakat faoliyatini hamda usullarini tahlil qilishga uziga xos uslublar mavjud. Bu uslublar mashqning tuzilishi, shakli, uni bajarish usullari, nagruzkaning xarakterini va boshqa jihatlarini ham hisobga olish zarur. Harakat malakasini shakllantirish va uni takomillashtirishda qo'llaniladigan uslubiy printsiplarni bilish zarur.
10. Jismoniy tarbiya jarayonida shakllanadigan jismoniy sifatlar va ularning rivojlanishidagi omillar: Jismoniy tarbiya jarayonida shakllanadigan jismoniy sifatlar va ularning rivojlanishidagi omillar. Jismoniy tarbiya jarayonida amalga oshiriladigan har bir mashq, harakatning aynan va to'g'ri bajarilishiga asoslanadi. Bunda ishlatiladigan usullarning xilma-xilligi, harakatning to'g'ri va samarali bajarilishi uchun zarur bo'lgan bilimlar, ko'nikmalar va mahoratlar muhim rol' o'ynaydi. Shuningdek, harakatlar tarkibidagi turli o'zgarishlar, ularning ijro jarayonidagi moslashuvchanlik va tana qismlarining muvofiqligi ham jismoniy sifatlarning rivojlanishiga ta'sir ko'rsatadi. Jismoniy tarbiya jarayonining uslubiy printsiplari: 1. Ta'lim jarayonida onglilik va faollik 2. Kurgazmalilik 3. Kushiga yarashalilik va individuallashtirish 4. Muntazamlik 5. Takroriylik va variatsiyalash 6. Talabalarni asta-sekinlik bilan oshirish 7. Uslubiy printsiplarning uzaro aloqasi
8.1. Harakatlarni uddalay olish qobiliyati va harakat malakasi.: Jismoniy tarbiyaga xos bulgan kup qirrali vazifalarning barchasi harakatni bajara olish (qila olish) va harakat malakasining shakllanishiga bog`liqdir. Bu jarayonga xos qonuniyatlarni bilish harakat faoliyatlarini uqitishning barcha etaplaridagi mazmunni tug`ri va ratsional bulishini, harakat faoliyatlarini egallashdagi notyokislarga barham beradi va ta`lim variatsiyasini yulga quyish uchun imkoniyat yaratadi, darslar tizimini nisbatan talab darajasida tuzish, tayerlov va yullanma beruvchi mashqlardan samarali foydalanib malakaning «ijobiy» va «salbiy» kuchishini ta`minlaydi. Harakat faoliyatini uzlashtirish. Harakat faoliyatini uzlashtirish jarayoni uch bosqichga bulinadi. Bosqichlarning stabil chegaralarini mavjudligi bilim berish vazifalarini belgilash va uni hal qilish uta qulaydir. Eski tajribalar, bilimlarga tayanib qila bilish (qila olish) ning shakllanishi harakat faoliyatini egallash jarayonidan boshlanadi. Harakatni boshqara olishi (qila bilish)-bu harakat faoliyatining har bir bulagiga o'quvchining diqqat e`tiborini tuplash (kontsentratsiyalash) sharti bilan urganilaetgan harakat faoliyatini bajarabilishdir. Harakterli alomatlari tula bir butun harakat harakat faoliyati tarkibi harakat faoliyatining tarkibiga kiruvchi alohida harakatlarning bajarilishiga unchalar e`tibor bermay bajarish. Bunga harakatni bajarish jarayoni avtomatlashuvining boshlanish hisobiga erishiladi. Harakatni avtomatlashgan darajada bajarish-bu uqitish natijasi yoki haetiy tajriba amalieti natijasidir. Harakat faoliyatining avtomatlashgan holda bajarilishida ongning etakchi rolini inkor etib bulmaydi. Harakat malakasi shakllanishida faoliyat mazmuni avtomatlashmay ayrim harakatlarning ijrosi jareni ayrim elemetnlar tuzilish (masalan nerv-muskul jarayonlarini koordinatsiya qilish munosabatlari, harakat va vegetativ komponentlarning uzaro aloqasi) avtomatlashadi. Uquvchining onga asosan uzak komponentlarga sharoitning uzgarishi hisobiga va harakat vazifasining ijodiy hal qilinishiga yunaltiriladi. Zaruriyatga qarab o'quvchi, urganuvchi har bir harakatning bajarilishini nazorat qilishi mumkin, shuningdek ijroga lozim bulgan uzgarishlar kiritishi yoki boshqa faoliyatni bajarishga utib ketishi mumkin (masalan qulda yoki boshni erga quyib turishda muvozanatni yuqotsa. Uquvchi «grupperovka» <<<yig`ish tirinish» qilib oldinga «perekat» qilishi mumkin). Harakat malakasi uchun harakatlarni aynan bajarish qanchalar aniq va tula shakllanishi kerak. Lekin shunday harakatlarni shug`ullanuvchiga harakat faoliyatini uzlashtirishga imkon yaratadi. Uquvchi qanday shaklda hamda qaysi xolatda bajarilayotgan harakat faoliyatini hamda aniq qanday ko'rinishda bajarishiga nisbatan tug`ri tushunchaga ega bo`lishi kerak. Harakat faoliyatini aniqlashda uni shakllanish bosqichlari mavjud. Ular harakatni aniqlash, harakatni takomillashtirish, harakatni avtomatlashtirish va boshqa bosqichlardan iborat. Bu bosqichlar jarayonida harakat faoliyatini aniq va to'g'ri bajarish, uni to'g'ri tushunish, harakat malakasini shakllantirish va uni avtomatlashtirish kiradi. Harakat faoliyatini rivojlantirish uchun shakllangan malakalarni uziga xos usul va uslublar mavjud.
11.1. Ta`lim metodlari tavsifi: Uquvchilarning bilimlarini oshirish malaka va kunikmalarni egallash uchun ta`lim metodlari uch guruhga ajratiladi. Har bir guruh bir necha xil metodlarni uz ichida mujassamlashtirgan. Mujassamlashtirilgan metodlarning ta`lim jarayonidagi urniga kura suzdan foydalanish, kurgazmali his qilish va amaliy metodlar deb guruhlanadi va ulardan pedogogik jarayonda keng foydalaniladi. Suzdan foydalanish Kurgazmali his qilish Metodlar kursatish ifodalash tushuntirish suhbat muxokama namoyish etish plakatlar kino-grammalar, doska ga bur bilan chizish o'quvchilarni uzi Amaliy metodlar : qat`iyan, qisman relamentlashtirilgan mashq metodlari bulaklarga ajratib uzlash-tirish bir butun ligicha urgatish
10. Jismoniy tarbiya va ta`limning usuliyat: Jismoniy tarbiya va ta`limning usuliyat: 10.1. Ta`lim jarayonida onglilik va faollik 10.2. Ta`lim jarayonida kurgazmalilik printsipi 10.3. Kushiga yarashiylik va individuallashtirish 10.4. Muntazamlik uslubiy printsipi 10.5. Takroriylik va variyatsiyalash 10.6. Talabalarni asta syokinlik bilan oshirish 10.7. Uslubiy printsiplarining uzaro aloqasi.
7. JISMONIY HARAKAT SIFATLARINI RIVOJLANTIRISH.: Jismoniy tarbiya jarayonida shakllanadigan jismoniy sifatlar: 7.1. Chaqqonlik va uni tarbiyalash usuliyati. 7.2. Chidamlilikni rivojlantirish usuliyati. 7.3.Tezkorlik sifati va uni rivojlantirish usuliyati. 7.4. Egiluvchanlik va uni rivojlantirish usuliyati. 7.5. Kuch va uni rivojlantirish usuliyati.
9.3. Ta`lim jarayonida harakat faoliyatini takomillashtirish: Ta`lim jarayonida harakat faoliyatini takomillashtirish: vazifasi-harakat malakasi shakllanishini ta`minlash bilan bog`liq bulib, uni oliy tartibda bajaraolish darajasiga kutarishdir. Vazifasidan kelib chiqib, bu etapning pedogogik jarayonini ikki stadiyaga ajratadilar: a) malakani vujudga keltirish, b) oliy tartibdagi harakat malakasini shakllantirish. Harakat malakasi vujudga kelganligining xarakterli belgisi shunday bilim va harakat tajribasi bilan namoen buladiki, u bajara olish kunikmasiga aylanadi. Boshlanishida kunikma faqat asosiy variantda shakllanadi. Uqituvchining vazifasi harakat malakasini asosiy variantda shakllantirib, uni mustahkamlab, shuning asosida nisbatan fundament yaratishdir. Ta`limning shu bosqichida faoliyat ijrosining sifat darajasini takomili shunday zarurki, jismoniy mashqlarni aynan va to'g'ri bajarishga amalga oshirish bilan birga, harakatni to'g'ri va samarali bajarish uchun zarur bo'lgan bilimlar, ko'nikmalar va mahoratlar muhim rol' o'ynaydi. Shuningdek, harakatlar tarkibidagi turli o'zgarishlar, ularning ijro jarayonidagi moslashuvchanlik va tana qismlarining muvofiqligi ham jismoniy sifatlarning rivojlanishiga ta'sir ko'rsatadi. Jismoniy tarbiya jarayonining uslubiy printsiplari: 1. Ta'lim jarayonida onglilik va faollik 2. Kurgazmalilik 3. Kushiga yarashalilik va individuallashtirish 4. Muntazamlik 5. Takroriylik va variyatsiyalash 6. Talabalarni asta-sekinlik bilan oshirish 7. Uslubiy printsiplarning uzaro aloqasi.
10.4. Munatazamlilik jismoniy tarbiya jarayonining: Mashg`ulotlarning tizimi, dam olish bilan jismoniy yukning almashuvining tug`ri navbatlashuvi va ularning ketma-ketligining uzaro bog`liqligi ta`lim jarayonida muntazamlilik uslubiy printsipining asosiy nizomidir. Mashg`ulotlarning muntazamligi va jismoniy yuk (lama) ning dam olish bilan ratsional almashinuchi. Mashq qilishning muntazam emasligi ta`lim jarayonida etarli samara bermaydi. Tabiiy rivojlanish qonuniyatlaridan amalietda bir shunga guvohmizki, mashg`ulotlar uzluksiz va muntazam olib borilsa, jismoniy mashqlar ta`siridan organizmning funktsional imkoniyati yahshilanib jismoniy qobiliyati ortadi. Muntazam mashg`ulotlardan hosil bulgan reflekslar uzluksizlikni talab qiladi. Uzluksizning buzilishi malakani asta-syokinlik bilan sunishiga olib keladi. Mustahkamlanib yoki «oliy harakat tartibi» da bajarila boshlagan harakat malakalari ta`lim jarayonida faoliyatning muntazam takrorlash shartini kerak bulsa lozim bulgan talabini quyadi. Chunki organizmning funktsional holati muntazam mashq qilish va mashg`ulotlar orqali ma`lum natijani namoen qilaboshlagan bulsa va bunda muntazamlik bir oz buzilsa, hosila asta-syokin yuqqa chiqishi mumkin. Ayrim hollarda metodning samardorligi, eng avvalo, mashqning sifatiga bog`liq buladi, ba`zan harakat madaniyatining oshishi bilan kuzga tashlanadi. Ommaviy urgatish sharoitida faoliyatni egallashning amaliy chegarasiga etishda dam olish intervalining uzunligi umuman uzining printsipial ahamiyatini yuqotadi. Malakani aniq saqlash uchun, unga kerak bulgan qismidan uzgartirishlar kiritish uchun takrorlashni kup bulmasada, vaqti-vaqti bilan utkazib turish maqsadga muvofiq buladi. Albatta bu uzgarishlar shug`ullanuvchining jismoniy tayergarligi ustanligi, uning ma`lum darajada oshganligi sababli qilinadi. Shunga muvofiq jismoniy tarbiya jarayonining dastlabki etaplarida harakat faoliyatini aynan shunday shaklda uzlashtirishga imkoniyat yaratadi. Harakatni qila bilish va uni rivojlantirish jarayoni.