Muhandislik chizmasi va eskiz

O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta Maxsus Ta’lim Vazirligi tomonidan tasdiqlangan “Chizma geometriya va injenerlik grafikasi” fanidan ma’ruza matni. Ushbu matnda chizma geometriyasining asosiy tushunchalari, nuqta, to‘g‘ri chiziq, tekisliklar, ularning proyeksiyalari, sirtlar va ularning turlari, shuningdek, mashinasozlik chizmachiligidagi CAD/CAE/CAM tizimlari va ulardan foydalanish haqida batafsil ma’lumot berilgan.

Asosiy mavzular

Chizma geometriya fanining vazifalari va proeksiyalash usullari: Chizma geometriyasi fazoviy geometriyaning maxsus bo‘limi bo‘lib, injenerlik fanlari qatoriga kiradi. Chizmalarni chizish, o‘qish va chizmachilik asboblaridan foydalanishni o‘rgatadi. Fanda fazoviy shakllarni tekislikda tasvirlash uchun markaziy va parallel proeksiyalash usullaridan foydalaniladi. Xususan, ortogonal proeksiyalar texnik chizmalarni tuzishda keng qo‘llaniladi.
Nuqta va uning ortogonal proeksiyalari: Nuqtaning proeksiyalarini yasash uchun undan gorizontal, frontal va profil proeksiyalar tekisliklariga perpendikulyar tushiriladi. Natijada uchta proeksiya hosil bo‘ladi. Bu proeksiyalar fazoning o‘sha nuqtasining koordinatalarini aniqlash imkonini beradi.
To‘g‘ri chiziq va uning proeksiyalari: To‘g‘ri chiziq eng oddiy geometrik figura bo‘lib, ikki nuqta orasidagi eng qisqa masofani beradi. To‘g‘ri chiziqning proeksiyalari tekisliklarga nisbatan umumiy va xususiy vaziyatlarda joylashishi mumkin. Xususiy vaziyatlarga parallel va perpendikulyar holatlar kiradi.
Tekislik va uning proyeksiyalari: Tekislik birinchi tartibli sirt hisoblanadi va birinchi darajali algebraik tenglama bilan ifodalanadi. Tekisliklar chizmada uch nuqta, to‘g‘ri chiziq va nuqta, ikkita parallel yoki kesishuvchi to‘g‘ri chiziqlar bilan berilishi mumkin. Tekisliklar proeksiya tekisliklariga parallel yoki perpendikulyar vaziyatlarda joylashishi mumkin.
Aylananish usuli va jipslashtirish usuli: Aylananish usuli orqali geometrik jismlarning haqiqiy kattaliklari va shakllari aniqlanadi. Bunda jismlar ma’lum o‘qlar atrofida aylantirilib, zarur holatga keltiriladi. Jipslashtirish usuli ham aylantirish usullariga kirib, tekislik izlari orkali proeksiya tekisliklari bilan jipslashgunga qadar aylantiriladi.
Sirtlar va ularning turlari: Sirtlar geometrik yasashlar natijasida hosil bo‘ladi. Chizma geometriyada konus, silindr, vint va gelikoid sirtlar o‘rganiladi. Bu sirtlarni hosil qilish qonuniyatlari va ularning proeksiyalarini yasash usullari bayon etiladi.
Aksonometrik proeksiyalar: Aksonometrik proeksiyalar jismlarning fazodagi holatini yaqqol ko‘rsatish uchun qo‘llaniladi. Bularga izometriya, dimetriya va trimetriya kiradi. Bu proeksiyalarda jismlarning o‘lchamlari bir oz o‘zgargan holda tasvirlanadi.
Qirqimlar va kesimlar: Qirqim va kesimlar buyumlarning ichki tuzilishini ko‘rsatish uchun qo‘llaniladi. Qirqimda buyumning bir qismi fikran olib tashlanib, qolgan qismi tasvirlanadi. Kesimda esa buyum fikran kesilib, kesim yuzasi tasvirlanadi.
Eskiz tuzish tartibi: Eskiz — bu chizmachilik asboblarini ishlatmasdan, qo‘lda bajariladigan taqribiy chizma. Eskiz asosida detalning ish chizmasi tuziladi. Eskiz tuzishda detallarning geometrik shakllari, o‘lchamlari va bir-biriga nisbatan joylashuvi hisobga olinadi.
CAD, CAE, CAM tizimlari va ularning imkoniyatlari: CAD (Computer-Aided Design), CAE (Computer-Aided Engineering) va CAM (Computer-Aided Manufacturing) tizimlari avtomatlashtirilgan loyihalash va ishlab chiqarishda muhim rol o‘ynaydi. Bu tizimlar chizmalarni yaratish, hisoblashlar bajarish va ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish imkoniyatini beradi.
Standart birikish detallari: Standart birikish detallari — bu murvat, vint, shpilka, gayka kabi mahkamlovchi elementlardir. Ularning chizmalarda tasvirlanishi va belgilariga oid qoidalar keltirilgan.
Yig‘ish chizmalari va ularni o‘qish: Yig‘ish chizmalari buyumni tashkil etuvchi detallarning yig‘ma holatini ko‘rsatadi. Bu chizmalar orqali buyumning tuzilishi, detallarning bir-biriga birikishi va ularning ishlash prinsipi tushuniladi. Yig‘ish chizmalariga spesifikatsiya ham ilova qilinadi.