Tarjimani avtomatlashtirishda parallel korpus kontekstual qidiruv tizimining funksional mohiyati
Ushbu dissertatsiya avtoreferati Oʻzbekiston davlat jahon tillari universiteti huzuridagi ilmiy kengash tomonidan tayyorlangan boʻlib, unda tarjimani avtomatlashtirishda parallel korpus kontekstual qidiruv tizimining funksional mohiyati tadqiq etilgan. Avtoreferatda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining til siyosati va rivojlantirishga oid farmonlari va qarorlariga muvofiq ravishda tadqiqotning dolzarbligi, uning ilmiy-texnik taraqqiyotga mosligi, muammoning oʻrganilganlik darajasi, tadqiqotning maqsadi, vazifalari, obyekti, predmeti, ilmiy yangiligi, amaliy ahamiyati va natijalarining joriy qilinishi kabi masalalar yoritilgan. Xususan, avtoreferatda mashina tarjimasi, korpus lingvistikasi, parallel korpus va ularning tarjima jarayonidagi oʻrni, Sketch Engine platformasi imkoniyatlari hamda turli kollokatsiyalarning (deal with, point, matter, thing, discuss) kontekstual tarjimasi atroflicha tahlil qilingan.
Asosiy mavzular
- Tadqiqotning dolzarbligi va zarurati: Jahon tilshunosligida tabiiy tilga ishlov berish, axborot-qidiruv tizimi, korpus lingvistikasi va mashina tarjimasi amaliyotida parallel korpusdan samarali foydalanish, jumladan, ikki va koʻp tilli korpus turlari yordamida avtomatlashtirilgan tarjimon dasturlarini yaratish va ularning samaradorligini oshirish masalalarining dolzarbligi, shuningdek, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining til siyosati va rivojlantirishga oid farmonlari va qarorlari asosida ushbu tadqiqotning ahamiyati yoritilgan.
- Tadqiqotning maqsadi va vazifalari: Tadqiqotning maqsadi tarjimani avtomatlashtirishda parallel korpus kontekstual qidiruv tizimining funksional imkoniyatlarini ingliz va oʻzbek tillari misolida (Sketch engine platformasi orqali) ochib berishdan iborat. Vazifalari esa: til nazariyasi, amaliy va kompyuter lingvistikasi asoslarini tadqiq etish; ingliz va oʻzbek tillaridagi ilmiy hamda publitsistik matnlarning leksik xususiyatlarini izohlash va tarjimada kontekstual tahlil qilish; parallel matnlar korpusi asosida tarjima jarayonida qoʻllaniladigan usullarni aniqlash; desemantlashgan soʻzlarning leksik ma'nosi va kontekstual tarjimasini tahlilga tortish; kontekstual tarjimon dasturlarini yaratishda korpus turlarining mohiyatini oʻrganish; parallel korpusdan foydalanish usullarini aniqlash va Sketch engine platformasining til korpuslarini yaratishdagi ahamiyatini ochib berish; Linguee va Reverso dasturlarining jihatlarini ochib berish asosida tarjimani avtomatlashtirishda parallel matnlar korpusining funksional vazifalarini aniqlash; Sketch engine platformasida til korpusi va tarjimon dasturi yaratish bosqichlarini oʻrganish hamda ushbu platformada dasturni yaratishdan iborat.
- Tadqiqotning ilmiy yangiligi va amaliy ahamiyati: Ilmiy yangiligi sifatida statistik va neyron mashina tarjimasi tizimlarining samaradorligiga oid xulosalar asoslangan; dasturiy algoritmlar va Rule-based tizimdan foydalanish orqali oʻzbek tili parallel korpusini Sketch engine platformasiga kiritish mexanizmi ishlab chiqilgan; parallel korpusda kollokatsiyalarning analizi va tarjimasi tadqiq etilgan. Amaliy ahamiyati esa til nazariyasi, amaliy tilshunoslik, kompyuter lingvistikasi, korpus lingvistikasi, mashina tarjimasi fanlarini oʻqitish jarayonida dastur va reja tuzishda, tarjima amaliyotida kontekstual ikki tilda lugʻat yaratishda manba vazifasini oʻtashi bilan belgilanadi.
- Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi: Tadqiqot natijalari asosida Sketch Engine platformasida parallel korpus kontekstual qidiruv tizimining mexanizmi yaratilgan va undan foydalanish boʻyicha tavsiyalar ishlab chiqilgan. Natijalar Erasmus+ loyihasi doirasida hamda yosh yozuvchilar uchun amaliy manba sifatida foydalanilgan.
- Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi va eʼlon qilinganligi: Tadqiqot natijalari boʻyicha 10 ta ilmiy maqola chop etilgan, shundan 4 tasi xalqaro va 6 tasi respublika ilmiy-amaliy anjumanlarda taqdim etilgan. Shuningdek, umumiy hisobda 10 ta ilmiy ish nashr ettirilgan, jumladan, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy attestatsiya komissiyasining doktorlik (PhD) dissertatsiyalari asosiy ilmiy natijalari chop etish tavsiya qilingan ilmiy nashrlarda 5 ta maqola chop etilgan.