Sotsiologiya

Ushbu kitob O‘zbekiston Respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Namangan muhandislik pedagogika instituti “Ijtimoiy fanlar” kafedrasi tomonidan tayyorlangan “Sotsiologiya” fani bo‘yicha ma’ruzalar matnidir. Kitobda sotsiologiya fanining mohiyati, uning boshqa fanlar bilan aloqadorligi, tarkibiy tuzilishi, zamonaviy sotsiologiyada o‘rganiladigan ob’ektlar, jamiyat va uning rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar, shaxsning ijtimoiy mavqei va roli, ijtimoiy nazorat, deviant xulq-atvor va uning turlari, yoshlar sotsiologiyasi, ijtimoiy guruhlar va institutlar, jamiyatning rivojlanishi kabi mavzular chuqur yoritilgan. Shuningdek, kitobda ko‘plab buyuk mutafakkirlarning sotsiologiyaga oid fikrlari va dunyoqarashlari, jumladan, Sotsiologiya fanining asoschisi Ogyust Kont, shuningdek Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr al-Forobiy, Abu Ali Ibn Sino, Ibn Xaldun, Imom Abu Hanifa Moturidiy, Yusuf Xos Hojib, Alisher Navoiy va boshqa ko‘plab Sharq va G‘arb mutafakkirlarining ijtimoiy-siyosiy, falsafiy va axloqiy qarashlari keltirilgan. Kitobning oxirida esa sotsiologiyaga oid lug‘at ham berilgan.

Asosiy mavzular

• Sotsiologiya fan sifatida: Ushbu mavzu sotsiologiya fanining mohiyati, boshqa fanlar bilan aloqadorligi, tarkibiy tuzilishi va uning zarurligini tushuntiradi. Kitobda sotsiologiya fanining paydo bo‘lish tarixi, uni shakllantirishda xizmat ko‘rsatgan olimlar, sotsiologiyaning ob’ekti va predmeti, jamiyatni o‘rganish usullari, ijtimoiy rivojlanish qonuniyatlari, shaxsning jamiyatdagi o‘rni va roli, ijtimoiy nazorat, deviant xulq-atvor va uning turlari, yoshlar sotsiologiyasi, ijtimoiy guruhlar va institutlar, jamiyatning rivojlanishi, ijtimoiy taraqqiyot nazariyalari, sotsial munosabatlar va boshqalar haqida batafsil ma’lumot berilgan.
• Jamiyat yaxlit tizim sifatida: Ushbu mavzu jamiyat tushunchasini, uning rivojlanish bosqichlarini, qanday shakllanganini, boshqa davlatlarning jamiyat haqidagi qarashlarini va zamonaviy jamiyatning ko‘rinishlarini tahlil qiladi. Jamiyatning ijtimoiy rivojlanish qonuniyatlari, rivojlanish yo‘nalishlari, ijtimoiy tuzilishlar, ijtimoiy institutlar, shuningdek, jamiyatning shakllanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi turli omillar, jumladan, tabiiy muhit, madaniyat, ijtimoiy aloqa va munosabatlar, ijtimoiy nazorat, ijtimoiy rivojlanishning bosqichlari va turlari, jamiyatning rivojlanishiga ta’sir etuvchi kuchlar, ijtimoiy o‘zgarishlar va ularning sabablari, jamiyat boshqaruvi kabi masalalar chuqur yoritilgan.
• Sotsial guruhlar va ijtimoiy institutlar: Ushbu mavzu sotsial guruh tushunchasini, uning turlari va xususiyatlarini, sotsial institutlar, ularning turlari, jamiyat hayotida ijtimoiy institutlarning o‘rni va rolini tahlil qiladi. Sotsial guruhlarga xos xarakterli xususiyatlar, jumladan, guruh soni, ichki tashkilot, nazorat shakllari, norma va qadriyatlar, farq qiladigan xususiyatlari, shuningdek, ijtimoiy institutlarning turlari, jumladan, iqtisodiy, siyosiy, oilaviy, tarbiya va madaniyat institutlari tahlil qilinadi.
• Ijtimoiy taraqqiyot: Ushbu mavzu ijtimoiy taraqqiyot tushunchasini, uning mohiyatini, rivojlanish bosqichlarini va turlarini o‘rganadi. Ijtimoiy taraqqiyot tushunchasi, uning rivojlanishining asosiy sabablari, ijtimoiy taraqqiyotning umumiy va xususiy qonuniyatlari, ijtimoiy taraqqiyotga ta’sir ko‘rsatuvchi kuchlar, ijtimoiy rivojlanishning asosiy tamoyillari, ijtimoiy rivojlanishni tashkil etuvchi omillar, ijtimoiy rivojlanishning bosqichlari va turlari, ijtimoiy taraqqiyotga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar, jamiyat boshqaruvi, ijtimoiy taraqqiyot nazariyalari va boshqalar chuqur tahlil qilinadi.
• Empirik sotsiologik tadqiqot va uning metodlari: Ushbu mavzu empirik sotsiologik tadqiqot tushunchasini, uning turlarini, asosiy bosqichlarini, dasturini, nazariy-metodologik va amaliy-uslubiy jihatlarini, ma’lumotlarni yig‘ish usullarini, ularni tahlil qilishni va umumlashtirishni o‘rganadi. Empirik sotsiologik tadqiqot deganda, yangi dastur va uslubiyat bilan amaliy asosda ijtimoiy hayot, hodisa va jarayonlar to‘g‘risida olingan empirik ma’lumotlarni tahlil qilish, umumlashtirish asosida zarur amaliy takliflar, tavsiyalar ishlab chiqish tushuniladi. Empirik sotsiologik tadqiqotda ijtimoiy jarayonlar quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi: 1. Tadqiqotni tayyorlash va tashkil qilish. 2. Tadqiqot o‘tkazish. 3. Ma’lumotlarni qayta ishlash va tahlil qilish. 4. Yakuniy bosqich.
• Ijtimoiy munosabatlar: Ushbu mavzu ijtimoiy munosabatlar tushunchasini, uning turlarini va mohiyatini, ijtimoiy aloqa va munosabatlar, ijtimoiy institutlar, jamiyatning rivojlanishi va ijtimoiy taraqqiyot, ijtimoiy nazorat, deviant xulq-atvor va uning turlari, yoshlar sotsiologiyasi, ijtimoiy guruhlar va institutlar, jamiyatning rivojlanishi kabi mavzularni chuqur tahlil qiladi. Ijtimoiy munosabatlar – kishilarning faoliyati jarayonida yuzaga kelgan o‘zaro munosabatlardir. Ular turli jamoalar, ijtimoiy guruhlar, sinflar va ularni tashkil qilgan kishilar o‘rtasidagi munosabatlar bo‘lib, ularni bir butun sotsial organizm bog‘laydi.
• Deviant xulq-atvor va yoshlar sotsiologiyasi: Ushbu mavzu deviant xulq-atvor tushunchasini, uning turlarini va ko‘rinishlarini, ijtimoiy me’yor va ijtimoiy nazoratni, yoshlar sotsiologiyasining maqsad va vazifalarini, yoshlarning ijtimoiy muammolarini chuqur o‘rganadi. Deviant xulq-atvor – mavjud jamiyatda o‘rnatilgan axloq me’yorlariga mos kelmaydigan insoniy faoliyat yoki xatti-harakatdir. Uning sababchilari orasida ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy omillar hamda shaxsning tabiati, fe’l-atvori va irsiyat ham ko‘rsatiladi.
• Jamiyatning ijtimoiy struktura va stratifikasion jarayonlar: Ushbu mavzu jamiyat tushunchasini, uning rivojlanish bosqichlarini, ijtimoiy struktura va stratifikatsiya tushunchalarini, ijtimoiy mobillik va uning turlari, jamiyatning sotsial strukturasi va stratifikasion jarayonlar haqida batafsil ma’lumot beradi. Jamiyatning ijtimoiy strukturasi – jamiyatning ijtimoiy asosidir. Sotsiologiya nazariyasida barcha ijtimoiy tizimlar 2 xil munosabatda mavjud bo‘ladi: sosietal munosabatlar va ijtimoiy munosabatlar.
• Ijtimoiy taraqqiyot va jamiyatni boshqarish: Ushbu mavzu ijtimoiy taraqqiyotni, uning sabablarini, jarayonlarini, ijtimoiy boshqaruvning mohiyatini va usullarini chuqur o‘rganadi. Ijtimoiy boshqaruv faniga XX asr boshlarida F. Teylor, M. Veber, A. Fayol kabi olimlar asos soldilar. XX asr o’rtalaridan boshlab boshqaruv muammolarning yechilishida sistemali yondoshuv usuli qo’llanila boshlandi. Zamonaviy ijtimoiy boshqaruvning asosiy tamoyillari va vositalari, jumladan, ijtimoiy bashorat, ma’lumotlarni tahlil qilish va umumlashtirish kabi usullar tahlil qilinadi.
• Ijtimoiy taraqqiyot, jamiyatni boshqarish va sotsiologiya: Ushbu mavzu ijtimoiy taraqqiyotning mohiyatini, jamiyatni boshqarishning asosiy tamoyillarini va vositalarini, sotsiologiya fanining turlarini va uslublarini, sotsiologik tadqiqotlar va ularning bosqichlarini chuqur o‘rganadi. Ijtimoiy taraqqiyotning mohiyati - madaniyatni qayta tashkil etish, shaxsan an’anaviy tur, qotib qolgan ijtimoiy formalarni o’zgaruvchan, jo’shqinlikni ifodalovchi tuzumlar va munosabatlar bilan almashtirish zarurligini belgilab beradi. Sotsiologiya fani esa jamiyatni ijtimoiy rivojlanish qonuniyatlarini va taraqqiyotini o‘rganadigan fan hisoblanadi.
• Sotsiologiya fanining umumiy va xususiy qismlari: Ushbu mavzu sotsiologiya fanining umumiy va xususiy qismlarini, hamda uning asosiy tushunchalarini tahlil qiladi. Sotsiologiya fani shaxsning ijtimoiy mavqei, ijtimoiy roli, ijtimoiy nazorat, deviant xulq-atvor, yoshlar sotsiologiyasi, ijtimoiy guruhlar va institutlar, jamiyatning rivojlanishi, ijtimoiy taraqqiyot va jamiyatni boshqarish kabi mavzularni qamrab oladi. Shuningdek, kitobda sotsiologiya fanining asosiy tushunchalari va terminlari hamda uning rivojlanish bosqichlari hamda ilmiy tadqiqot usullari haqida batafsil ma’lumot berilgan.