Hozirgi o`zbek tili

Ushbu o'quv qo'llanma O'zbekiston Respublikasi Oliy va O'rta Maxsus Ta'lim Vazirligi tomonidan tasdiqlangan va Andijon Davlat Universiteti Filologiya va Tillarni O'qitish (O'zbek Filologiyasi) Fakulteti va O'zbek Tilshunoslik Kafedrasi tomonidan tayyorlangan bo'lib, "Hozirgi O'zbek Tili" fanidan ma'ruzalar matnini o'z ichiga oladi. Qo'llanmada sintaksisning asosiy tushunchalari, jumladan, gapning mazmuniy tuzilishi, gap tarkibi, so'z birikmasi, qo'shma gap kabi mavzular chuqur yoritilgan. Shuningdek, gapning semantik qurilishi, predikativlik, modallik, kommunikativ aspekt, presuppozitiv aspekt kabi jihatlari ham batafsil ko'rib chiqilgan. Murakkablashgan sodda gaplar va ularning turlari, bog'langan qo'shma gaplar, ergash gapli qo'shma gaplar va bog'lovchisiz qo'shma gaplar haqidagi ma'lumotlar ham o'z ichiga oladi.

Asosiy mavzular

1-mavzu: Sintaktik birliklar tarkibi. Gapning mazmuniy tuzilishi: Sintaksisning tushunchasi, asosiy sintaktik birliklar (so'z, so'z birikmasi, gap, qo'shma gap), sintaksisning turlari (so'z birikmasi sintaksisi, gap sintaksisi, matn sintaksisi) va sintaktik munosabatlar (sintagmatik va paradigmatik) haqida ma'lumot berilgan. Sintagmatik munosabatlarning shakliy va mazmuniy turlari, mazmuniy sintagmatik munosabatlarning turlari (sub'ekt-predikat, belgi-predmet va boshqalar) hamda sintaktik aloqa turlari (koordinatsiya, subordinatsiya) bayon etilgan.
2-Mavzu: Sodda gapning predikat xarakteriga ko'ra turlari: Sodda gaplarning predikat xarakteriga ko'ra tiplari, fe'l asosli gaplar, ot asosli gaplar, mavjudlik bildiruvchi gaplar va ko'p predikatli qurilmalar haqida ma'lumot berilgan. Gapning predikativlik va intonatsiya kabi asosiy belgilari, predikativlikni shakllantirish vositalari, predikatning semantik, mantiqiy va grammatik tushuncha sifatida qaralishi ham yoritilgan.
3-Mavzu: Gapning modal aspekti: Gapning modal aspekti, predikativlik va modallik, mantiqiy va grammatik modallik, to'ldiruvchili yoyiq gaplar semantikasi, holli yoyiq gaplar semantikasi va predmetning murakkab nomlari mavzulari yoritilgan. Gapning semantik qurilishini tashkil etuvchi propozitiv, modal, kommunikativ komponentlar va ularning ahamiyati tushuntirilgan.
4-Mavzu: Gapning kommunikativ aspekti: Gapning kommunikativ aspekti, aktual bo'linishning gap semantikasidagi o'rni, aktuallashish va aktuallashtiruvchi vositalar, jumla paradigmatikasi va sintagmatikasining aktual bo'linish bilan munosabati mavzulari ko'rib chiqilgan. Gapning kommunikativ maqsadga ko'ra turlari (darak, so'roq, buyruq, istak gaplar) va ularning shakllanishi haqida ma'lumot berilgan.
5-Mavzu: Gapning presuppozitiv aspekti: Gapning presuppozitiv aspekti, presuppozitsiya, uning yuzaga chiqish usullari va pragmatika mavzulari yoritilgan. Gapning nominativ minimumi uzvlariga asoslanib, mazmuniy tuzilishni aniqlash va gapning propozitsiya atamasi bilan bog'liqligi tushuntirilgan.
6-Mavzu: Sodda gaplarning murakkablashuvi: Murakkablashgan sodda gaplar tushunchasi, ularni murakkablashtiruvchi birliklar (uyushiq bo'laklar, ajratilgan bo'laklar, kirish va kiritma qurilmalar, undalmalar, sifatdosh va ravishdosh o'ramlar) haqida ma'lumot berilgan. Murakkablashgan gaplarning sodda va qo'shma gaplardan farqli jihatlari ham ko'rsatib o'tilgan.
7-Mavzu: Qoʻshma gap va uning tasnifi muammolari: Qo'shma gapning tushunchasi, tasnifi muammolari, qismlarining birikish usullari va bog'lovchi vositalari haqida ma'lumot berilgan. Qo'shma gapning o'ziga xos sintaktik qurilmalari va sodda gaplardan farqli jihatlari tushuntirilgan.
8-Mavzu: Bogʻlangan qoʻshma gap: Bog'langan qo'shma gaplarning xususiyatlari va bog'lanish vositalari, ularning ergash gapli qo'shma gaplardan farqi, qiyoslash, biriktiruv, ayiruv, zidlov, sabab-natija, izohlash munosabatlarini ifodalovchi turlari haqida ma'lumot berilgan.
9-Mavzu: Ergash gapli qoʻshma gap va uning tasnifi muammolari: Ergash gapli qo'shma gaplarning tasnifi masalasi, egasi, kesimi, to'ldiruvchisi, aniqlovchisi, ravishi, oʻlchov-darajasi, chogʻishtirish, sabab, maqsad, payt, oʻrin, shart, toʻsiqsiz va natija ergash gaplari haqida batafsil ma'lumot berilgan.
10-Mavzu: Bogʻlovchisiz qoʻshma gap: Bog'lovchisiz qo'shma gap tushunchasi, uning bog'langan va ergash gapli qo'shma gaplarga o'xshash va farqli tomonlari, tarkibiy qismlarning birikish usullari va turlari haqida ma'lumot berilgan. Bog'lovchisiz qo'shma gaplarning ayrim turlari va ularning xususiyatlari ko'rib chiqilgan.